Spis treści:

Podstawowe zasady moralne oraz instrukcje do medytacji
Medytacja podczas chodzenia
Rozmowa z nauczycielem
Rozwój zdolności wzmacniających medytację cz. 1
Rozwój zdolności wzmacniających medytację cz. 2
Dziesięć armii Māry
Siedem czynników Przebudzenia cz. 1 - Uważność
Siedem czynników Przebudzenia cz. 2 – Badanie
Siedem czynników Przebudzenia cz. 3 – Bohaterski wysiłek
Siedem czynników Przebudzenia cz. 4 – Radosne uniesienie
Siedem czynników Przebudzenia cz. 5 – Uspokojenie
Siedem czynników Przebudzenia cz. 6 – Skupienie
Siedem czynników Przebudzenia cz. 7 – Zrównoważenie
Rozwinięte czynniki Przebudzenia
Jhāny w vipassanie
Rydwan do Nibbāny
Wyliczenia i słownik

Siedem czynników przebudzenia

W poniższym zestawieniu przeanalizowano siedem czynników prowadzących do Przebudzenia (charakteryzują one osobę Przebudzoną), biorąc pod uwagę ich trzy właściwości: najbardziej istotną cechę, ogólne oddziaływanie na stan umysłu, czyli funkcję, oraz widoczny rezultat w sferze mentalnej. Opis pochodzi z tekstów buddyjskich znanych jako Abhidhamma. Dalej, po wymienieniu cechy, funkcji i manifestacji znajduje się lista praktycznych sposobów na pobudzenie przez medytującego każdego z tych czynników – zgodnie ze słowami Buddhy lub późniejszymi objaśnieniami komentatorów.

1.Uważność – sati
Cecha: niepowierzchowność.
Funkcja: uwaga albo utrzymywanie obiektu w polu widzenia.
Manifestacja: konfrontacja z obiektem.
Sposoby pobudzenia:
–według Buddhy: uważność,
–według komentarzy:
a)uważność i przejrzyste pojmowanie,
b)unikanie nieuważnych ludzi,
c)wybieranie uważnych przyjaciół,
d)kierowanie umysłu do pobudzania uważności.

2.Badanie – dhamma vicaya
Cecha: intuicyjna wiedza o prawdziwej naturze dhamm, a także Nibbāny.
Funkcja: rozpraszanie niewiedzy. Manifestacja: usuwanie pomieszania. Sposoby pobudzenia:
–według Buddhy: bezpośrednie postrzeganie,
–według komentarzy:
a)zadawanie pytań o Dhammę i medytację,
b)czystość czynników wewnętrznych i zewnętrznych (ciała i najbliższego otoczenia),
c)zrównoważony umysł,
d)unikanie osób niemądrych,
e)kontakt z ludźmi mądrymi, f) refleksja nad głębią Dhammy,
g) pełne zaangażowanie.

3.Bohaterski wysiłek – viriya
Cecha: niezłomna cierpliwość wobec cierpienia i przeciwności.
Funkcja: wspieranie wycieńczonego umysłu.
Manifestacja: żywy i odważny umysł.
Sposoby pobudzenia:
–według Buddhy: mądrze kierowana uwaga,
–według komentarzy:
a)refleksja nad przerażającymi apāya, czyli nad stanami niedoli, w jakie można popaść przez brak wysiłku,
b)refleksja nad korzyściami wynikającymi ze zwiększania energii,
c)przypominanie sobie o szlachetnych praktykujących poprzednikach i próba dorównania im,
d)szacunek i docenianie żywności oraz innego wsparcia, które się otrzymuje,
e)przyjmowanie szlachetnej sukcesji, f) refleksja nad wspaniałością Buddhy,
g)refleksja nad wspaniałością Dhammy, która łączy z nami całą linię przekazu Buddhów, mnichów i mniszek,
h)refleksja nad wspaniałością naszych towarzyszy,
i)unikanie leniwych ludzi,
j)poszukiwanie energicznych przyjaciół,
k)skłanianie umysłu do pobudzeniu energii.

4.Radosne uniesienie – pīti
Cecha: szczęście, zachwyt i zadowolenie. Funkcja: lekkość umysłu i zwinność ciała. Manifestacja: fizyczne odczucie lekkości. Sposoby pobudzenia:
– według Buddhy: mądrze kierowana uwaga, która towarzyszy wysiłkowi zwiększającemu uczucie radości związanej z Buddhą, Dhammą i Saṅghą, według komentarzy:
a)Buddhānussati – rozpamiętywanie przymiotów Buddhy,
b)Dhammānussati – rozpamiętywanie przymiotów Dhammy,
c)Saṅghānussati – rozpamiętywanie przymiotów Saṅghi,
d)rozważania nad czystością swoich zachowań,
e)przypominanie sobie własnej szczodrości,
f)refleksja nad przymiotami istot niebiańskich,
g)refleksja nad doskonałym spokojem powstałym po wygaśnięciu kilesa w Nibbānie, jhānach lub w głębokiej medytacji,
h)unikanie ordynarnych ludzi,
i)poszukiwanie godnych podziwu przyjaciół,
j)refleksja nad suttami,
k)skłanianie umysłu do radosnego uniesienia.

5.Uspokojenie – passaddhi
Cecha: uspokojenie umysłu i ciała, złagodzenie i uspokojenie wzburzenia. Funkcja: uśmierzenie rozgorączkowania umysłu, które powstaje z powodu wzburzenia, rozproszenia i wyrzutów sumienia.
Manifestacja: ciało i umysł pozostają spokojne.
Sposoby pobudzenia:
–według Buddhy: mądrze kierowana uwaga wzbudzająca pozytywne stany umysłu, w szczególności stany medytacyjne, dzięki którym pojawia się wyciszenie i radosne uniesienie,
–według komentarzy:
a)właściwe odżywianie się,
b)odpowiednie warunki klimatyczne,
c)wygodna pozycja,
d)utrzymywanie równomiernego wysiłku w praktyce,
e)unikanie ludzi nerwowych, szorstkich i okrutnych, f) obcowanie z ludźmi łagodnymi i delikatnymi,
g) skłanianie umysłu do spokoju.

6.Skupienie – samādhi Cecha: nieporuszenie.
Funkcja: skupienie umysłu.
Manifestacja: spokój i bezruch.
Sposoby pobudzenia:
–według Buddhy: ciągła, mądrze kierowana uwaga, której celem jest wykształcenie skupienia,
–według komentarzy:
a)czystość czynników wewnętrznych i zewnętrznych (czystość ciała i najbliższego otoczenia),
b)zrównoważenie zdolności wzmacniających,
c)umiejętne skupianie się na obiekcie obserwacji (w praktyce jhāny),
d)dodawanie otuchy zniechęconemu umysłowi,
e)uspokajanie umysłu ogarniętego nadmiernym entuzjazmem, f) dodawanie otuchy umysłowi dotkniętemu bólem,
g)ciągła, zrównoważona przytomność,
h)unikanie ludzi rozkojarzonych,
i)wybieranie przyjaciół, którzy są skupieni,
j)refleksja nad spokojem wchłonięć medytacyjnych,
k)skłanianie umysłu do skupienia.

7.Zrównoważenie – upekkhā
Cecha: równoważenie przeciwstawnych stanów umysłu.
Funkcja: uzupełnianie w wypadku braku oraz redukowanie w wypadku nadmiaru.
Manifestacja: stan wygody i równowagi.
Sposoby pobudzenia:
–według Buddhy: mądrze kierowana uwaga, to znaczy bycie nieustannie uważnym, w każdej chwili, bez przerwy, z intencją osiągnięcia zrównoważenia,
–według komentarzy:
a)zrównoważona postawa wobec wszystkich żyjących istot, brak przywiązania do jakiejkolwiek,
b)zrównoważona postawa wobec przedmiotów nieożywionych, takich jak posiadane dobra,
c)unikanie ludzi chciwych, czy też w inny sposób niezrównoważonych,
d)obcowanie z tymi, którzy nie są za bardzo przywiązani do istot czy dóbr i którzy w innych sferach również wykazują zrównoważenie,

e)skłanianie umysłu ku rozwijaniu zrównoważenia.

Przeszkody i sposoby ich przezwyciężania

Skoncentrowany umysł charakteryzuje się czynnikami przeciwdziałającymi dokuczliwym stanom, które go opanowują. Poniżej elementy pierwszej ­jhāny – stanu skupienia – oraz przeszkody, które są przez nie przezwyciężane.

Czynnik jhāny:

vitakka – nakierowywanie na cel,

vicāra – ciągła uwaga, wnikanie w obiekt,

pīti – radosne uniesienie,

sukha – szczęście i błogość,

ekaggatā – jednopunktowość.

Przezwyciężane:

thīna middha – ociężałość i ospałość,

vicikicchā – zwątpienie,

vyāpāda – niechęć,

uddhacca kukkucca – niezrównoważenie i zaniepokojenie,

kāmacchanda – pragnienie przyjemności zmysłowych.

Pogłębianie wglądu

Kiedy jogini praktykują vipassanę pod kierunkiem wykwalifikowanego nauczyciela, zaczynają postrzegać różne prawdy o rzeczywistości, niedostępne zwykłej świadomości. Te wglądy medytacyjne pojawiają się zwykle w określonym porządku, niezależnie od osobowości czy poziomu inteligencji. Pogłębiają się sukcesywnie wraz z pogłębianiem się poziomu skupienia i czystości umysłu, co jest skutkiem właściwej medytacji. Poniższą listę rozpoczyna zdecydowane ostrzeżenie: jeśli praktykujesz medytację, nie myśl o postępie! Nawet najbardziej doświadczony adept medytacji nie jest w stanie ocenić swojej praktyki. Wyłącznie nauczyciel, po własnym treningu i po zdobyciu dużego osobistego doświadczenia, może rozpoznać subtelne oznaki tego postępu u innych medytujących, na podstawie ich relacji.

1.Wgląd w zespolenie umysłu i materii [nāmarūpa-pariccheda-ñāṇa]

Jest to zdolność rozróżniania między obserwującym umysłem a materią, przedmiotem świadomości. Może się pojawić dzięki dostrzeżeniu, że doświadczenie składa się w stu procentach z umysłu i materii. Ten wgląd tymczasowo usuwa błędny pogląd o istnieniu „duszy”, „ja” lub „jaźni” – niezależnych od umysłu i materii. Kiedy podtrzymywana jest uważność, wątpienie w Dhammę jest nieobecne.

2.Wgląd w przyczynę i skutek [paccaya-pariggaha-ñāṇa]

Bezpośrednie pojmowanie związku przyczynowo-skutkowego umysłu i materii. Dla przykładu: gdy po intencji mentalnej pojawiają się doznania fizyczne, intuicyjnie rozpoznaje się związek przyczynowo-skutkowy. Podobnie jest, gdy bolesne odczucie powoduje chęć poruszenia się.

Wgląd ten pojawia się dzięki dostrzeżeniu, że istnieją jedynie umysł i materia, i że są to elementy wzajemnie przyczyniające się do swego powstawania. Usuwa błędny pogląd o istnieniu zewnętrznej siły odpowiedzialnej za nasze doświadczenia przez uświadomienie sobie, że istnieje jedynie ciągły łańcuch przyczyn i skutków. Ten wgląd usuwa fałszywe wyobrażenia, że zjawiska pojawiają się w przypadkowy, bezprzyczynowy sposób.

3.Wgląd w nietrwałość, cierpienie i brak istoty [sammasana-ñāṇa]

Aniccānupassanāñāṇa – dostrzeżenie nietrwałości w nieustannym i nieuchronnym zanikaniu przedmiotów świadomości; usuwa fałszywy pogląd o stałości, zmniejsza dumę i zarozumiałość.

Dukkhānupassanāñāṇa – dzięki obserwowaniu rozpadających się obiektów, a w szczególności bolesnych doznań, pojawia się zrozumienie cierpienia i braku zaspokojenia oraz dokuczliwości nietrwałości. Pojawia się również świadomość, że nie ma przed tym ucieczki i że niestałość jest przerażająca i niepożądana. Znika fałszywy pogląd, że trwałe zadowolenie można osiągnąć w sferze nietrwałości.

Anattānupassanāñāṇa – zrozumienie, że nie można mieć jakiejkolwiek kontroli nad obiektami nietrwałymi i przynoszącymi ból. Znika złudzenie, że „ja” (lub ktoś inny) może zapobiec zanikowi obiektów lub kierować nim; a także fałszywe przekonanie o istnieniu wewnętrznej istoty, w umyśle lub w materii.

Sammasanañāṇa – wiedza potwierdzona zrozumieniem i dotycząca wspólnego występowania trzech cech: niestałości, cierpienia i braku istoty. Jest się wtedy przekonanym, że poznana wcześniej Dhamma jest prawdziwa. Wgląd ten, wraz z poprzednimi wglądami, jest pełnym rozwinięciem pierwszej jhāny vipassany i przebłyskiem Właściwego Poglądu vipassany, który jest postrzeganiem każdego obiektu i doświadczenia przez pryzmat nietrwałości, cierpienia i braku istoty.

4.Wgląd w pojawianie się i zanikanie [udayabbaya-ñāṇa]

Umysł jasno postrzega błyskawiczne pojawianie się i zanikanie obiektów, to znaczy niezwykle szybki początek i koniec każdego mentalnego czy fizycznego zjawiska. Wgląd ten odpowiada drugiej jhānie vipassany, którą cechuje osłabienie myśli konceptualnych i pojawienie się niezwykle silnego zachwytu i błogości. Ponieważ niektóre cechy uważności, jak dotąd, nie zostały jeszcze rozwinięte, wciąż istnieje przywiązanie do tych przyjemnych doznań („skalań wglądu”). Na tym etapie jogini mocno wierzą w Dhammę i odczuwają silne pragnienie głoszenia jej. Mogą też wierzyć, że są oświeceni.

Pojawia się oczyszczenie dzięki wglądowi dotyczącemu Ścieżki i nie-Ścieżki [maggāmagga-ñāṇadassana visuddhi].

Ponieważ zachęca się joginów, by obserwowali zarówno wiarę, jak i zachwyt, których doświadczają, przywiązanie do tych doświadczeń zaczyna słabnąć. Przekonują się, że zwyczajne zauważanie, a nie wytwarzanie stanów rozkoszy, jest prawdziwą praktyką.

Od tej chwili z ufnością postępują naprzód. W tym wglądzie zaczyna przeważać trzecia jhāna vipassany. Jej główne czynniki to szczęście i błogostan, a bezstronność umysłu, która leży u podstaw wszystkich jhān vipassany, zaczyna być wyraźnie zauważalna. Jogini mogą siedzieć przez długi czas, nie cierpiąc z powodu bolesnych doznań.

5.Wgląd w rozpad [bhaṅga-ñāṇa]

Umysł traci kontakt z fazami początkowymi i środkowymi pojawiania się każdego obiektu, a zamiast tego skupia się na fazach końcowych. Świadomość – wszędzie tam, gdzie się skieruje – postrzega jedynie rozpad. Konceptualne obrazy ciała stają się niewyraźne. Gdy dojrzewa wgląd w rozpad, w ciele i umyśle zaczyna przeważać uczucie neutralne – ani miłe, ani niemiłe. Umysł jogina może odpocząć, ponieważ tylko chłodno obserwuje rozpad wszelkich zjawisk. Wgląd ten jest wstępem do czwartej jhāny vipassany. Czynniki szczęścia i błogości zanikają i zaczyna przeważać bezstronność umysłu. W momentach
wglądu czy bezpośredniej świadomości nie pojawiają się już myśli.

6.Wgląd w lęk [bhayatupaṭṭhānā-ñāṇa]

Postrzeganie przerażającego charakteru wszelkich zjawisk.

7.Wgląd w niedolę [adīnava-ñāṇa)]

Postrzeganie nędznej natury zjawisk, pełnej niedoli i krzywdy.

8.Wgląd w obrzydliwość [nibbidā-ñāṇa]

Postrzeganie obrzydliwej natury zjawisk – rozkładu i rozpadania się.

9.Wgląd w pragnienie wyzwolenia [muñcitu-kāma-ñāṇa]

Pojawienie się silnego impulsu, by kontynuować praktykę, aż do ustania wszelkich niezadowalających zjawisk.

10.Wgląd w refleksję nad przypominaniem [paṭisaṅkhānupassanā-ñāṇa]

11.Wgląd w bezstronność umysłu wobec wszystkich wytworzeń [saṅkhārupekkhā-ñāṇa]

Ten wgląd dotyczy równowagi, która powstaje, gdy uważność jest tak precyzyjna, że chwyta obiekt, zanim przyjemność lub nieprzyjemność zdążą poruszyć umysł. W braku reagowania pojawia się poczucie stabilności i spokoju. Praktykujący doświadczają wyciszonego umysłu podobnego do umysłu Arahanta (doskonale oczyszczonej, przebudzonej istoty). To właśnie w tym stanie najwyższej równowagi umysł może przeniknąć do spokoju Nibbāny.

Wgląd w Nibbānę, szczęście spokoju

Mentalne i fizyczne zjawiska zatrzymują się. Pojawiają się świadomości Ścieżki i Owocu; Nibbāna; świadomość Zwrotna.

Jest to doświadczenie nazywane Przebudzeniem i nieodwracalnie zmienia praktykującego. Według Buddhy są cztery poziomy Przebudzenia. Poszczególne poziomy osiąga się po urzeczywistnieniu cyklu wglądów opisanych powyżej. Na pierwszym poziomie, zwanym Sotāpanna albo Wejściem w Strumień, świadomość Ścieżki wykorzenia błędne poglądy na temat „ja”, wątpliwości związane z Dhammą oraz dotyczące angażowania się w niewłaściwe praktyki. Ponadto kilesa – te, które mogą spowodować odrodzenie w piekle lub w postaci zwierzęcia – są wykorzenione, a pozostałe osłabione. Sotāpanna doświadczy jeszcze tylko maksymalnie siedmiu żywotów w samsārze, co oznacza, że siedem razy może się odrodzić, również na innym planie istnienia niż ten, który opuścił. Nie może się odrodzić bezpośrednio po tym życiu jako człowiek, ale potem już tak. A ponieważ bramy niższych poziomów istnienia zostały zamknięte dzięki osiągnięciu pierwszej świadomości Ścieżki, to odrodzi się w świecie ludzi lub wyższym. Świadomość Owocu można porównać do wody wylanej na popiół obozowego ogniska – chłodzi ona miejsce, z którego zostały usunięte skazy.

Świadomość Zwrotna przywraca wspomnienia świadomości Ścieżki, świadomości Owocu i Nibbāny jako przedmiotu świadomości, a także sprawdza, robi przegląd Ścieżki.

Uświadamiamy sobie wtedy, że nasza praca oczyszczenia w pewien sposób dopiero się zaczęła, ponieważ ciągle istnieją pozostałe kilesa, które będą nam doskwierać.

Dalsze poziomy Przebudzenia

Postęp wglądu wiodący do odpowiednich trzech świadomości Ścieżki i Owocu: Sakadāgāmi, Anāgāmi, Arahant.

Sotāpanna jest jedynie częściowo Przebudzony. Przed nim są jeszcze trzy poziomy oczyszczenia – trzy następujące po sobie, coraz głębsze zanurzenia w spokój Nibbāny, będące kolejnymi poziomami szczęścia i zadowolenia.

Szczęście czystego umysłu jest w zasięgu ręki każdej ludzkiej istoty. Każdy jogin powinien aspirować do stanu Arahanta, do doskonałego spokoju, pozbycia się wszelkich wewnętrznych udręk.

[Stopnie Przebudzenia posiadają swoje świadomości: świadomość Ścieżki i świadomość Owocu. Są to specyficzne, chwilowe zdarzenia w świadomości tworzące odpowiednie poziomy wyzwolenia z pewnych skaz umysłu. Wiele komentarzy uznaje, że te zdarzenia następują błyskawicznie po sobie i trudno je odróżnić. Inne interpretacje mówią o dłuższych okresach świadomości Ścieżki i świadomości Owocu. Na poparcie tej interpretacji jest kilka dowodów w suttach, jak choćby fragment, który sugeruje, że jałmużnę od świeckiego wyznawcy otrzymał mnich, który urzeczywistnił Ścieżkę, a nie Owoc. Interpretatorzy twierdzą, że Szlachetny, który rozpoznał Owoc, może cieszyć się rezultatami swojej praktyki, ale jeszcze nie może podjąć decyzji o praktykowaniu, żeby rozpoznać kolejny, wyższy Owoc. Do momentu tego intencjonalnego zdarzenia pozostanie na jednym poziomie, a gdy zdecyduje się zacząć praktykę, stanie się tym, który wszedł na Ścieżkę prowadzącą do wyższego poziomu wyzwolenia. – przyp. red.]

Lista wyliczeń

dwa rodzaje niewiedzy: 1. brak wiedzy o tym, co prawdziwe, czyli o powszechnej nietrwałości, cierpieniu i braku istoty; 2. wiara w to, co nieprawdziwe – że przedmioty i doświadczenia cechuje trwałość, szczęście i że istnieje wieczna jaźń.

dwa rodzaje kilesa: 1. związane z obiektami, powstające w związku z pożądanymi, nieprzyjemnymi lub neutralnymi obiektami, przy braku uważności; 2. związane z ciągłością egzystencji, pozostające w uśpieniu, wykorzeniane przez odpowiednią świadomość Ścieżki.

dwa rodzaje rzadkich, cenionych ludzi na tym świecie: 1.dobroczyńcy; 2. ludzie wdzięczni, pamiętający o dobru, które otrzymali, i odwdzięczający się za nie, gdy tylko to możliwe.
dwa rodzaje ostatecznych rzeczywistości: 1. uwarunkowane ostateczne rzeczywistości – paramattha dhamma (saṅkhāta paramattha dhamma); 2. nieuwarunkowana ostateczna rzeczywistość (asaṅkhāta paramattha dhamma), Nibbāna.

dwie główne słabości istot: 1. narażenie na niebezpieczeństwa; 2. niemożność prawdziwego posiadania czegokolwiek.

trzy zastępy dziewiątej armii māry: 1. materialna korzyść w postaci darów wyznawców; 2. szacunek wiernych; 3. sława i uznanie.

trzy cechy wszelkich zjawisk: 1. nietrwałość (anicca); 2. cierpienie (dukkha); 3. brak trwałej istoty (anattā).

trzy wielkie osiągnięcia buddhów: 1. przez czynnik przyczyny; 2.przez czynnik skutku; 3. przez czynnik powinności.

trzy kilesa wykorzeniane przez pierwszą świadomość ścieżki: 1. fałszywy pogląd o istnieniu trwałej istoty; 2. wątpliwości związane z Dhammą; 3. złudna wiara w wyzwolenie dzięki błędnym praktykom i rytuałom.

trzy rodzaje kilesa: 1. przewinienia; 2. obsesyjne i utajone; 3. uśpione. trzy rodzaje ostatecznych rzeczywistości: 1. umysł; 2. materia; 3. Nibbāna.

trzy rodzaje mocy psychicznych: 1. nadludzkie dokonania fizyczne; 2.czytanie w myślach; 3. moc nauczania.

trzy rodzaje odosobnienia: 1. odseparowanie od „ciała”, czyli od obiektów związanych z przyjemnościami zmysłowymi (kāya viveka); 2. odizolowanie umysłu od przeszkód, które zakłócają rozwój skupienia i wglądu (citta viveka); 3. odseparowanie umysłu od niekorzystnych dhamm, czyli od wszystkich kilesa (upadhi viveka).

trzy poziomy wysiłku: 1. wstępny; 2. podtrzymywany; 3. wyzwalający (czasem czwarty, spełniający).

trzy samonapędzające się dhammy: 1. zarozumiałość; 2. błędny pogląd; 3. pragnienie.

trzyetapowa informacja stosowana podczas opisywania medytacji: 1. pojawienie się obiektu; 2. zauważenie obiektu; 3. opis tego, co się stało z obiektem.

trzy rodzaje własności: 1. ruchoma; 2. nieruchoma; 3. wiedza. potrójne kształcenie (albo trening): 1. moralność (sīla); 2. skupienie (samādhi); 3. mądrość (paññā).

potrójny klejnot: 1. Buddha; 2. Dhamma; 3. Saṅgha.

cztery podstawy uważności: 1. ciało; 2. doznania; 3. umysł; 4. zjawiska umysłu.

cztery rodzaje szczęścia związane z pierwszymi czterema jhānami vipassany: 1. szczęście odosobnienia (pierwsza jhāna); 2. szczęście skupienia prowadzące do radosnego uniesienia i błogości (druga jhāna);
3.szczęście błogości (trzecia jhāna); 4. szczęście mądrości (czwarta jhāna). cztery postawy: 1. leżenie; 2. siedzenie; 3. stanie; 4. chodzenie.

cztery właściwości skłaniające do skutecznej praktyki medytacji: 1. wola; 2. zapał, energia; 3. siła umysłu; 4. mądrość lub wiedza.

cztery etapy osiągania nibbāny: 1. Wchodzący w Strumień (Sotāpanna); 2. Razpowracający (Sakadāgāmī); 3. Niepowracający (Anāgāmī); 4.Godny (Arahant).

pięć dobrodziejstw medytacji chodzenia: 1. wytrwałość podczas długich wędrówek; 2. wytrwałość w praktyce medytacji; 3. dobre zdrowie; 4. lepsze trawienie; 5. stabilne skupienie.

pięć zdolności wzmacniających: 1. wiara; 2. wysiłek lub energia; 3. uważność; 4. skupienie; 5. mądrość.

pięć czynników ośmiorakiej ścieżki rozwijanych głównie w momentach uważności: 1. Właściwy Wysiłek; 2. Właściwa Uważność; 3. Właściwe Skupienie; 4. Właściwe Nastawienie; 5. Właściwy Pogląd.
pięć przeszkód: 1. pragnienie przyjemności zmysłowych (kāmacchanda); 2. niechęć (vyāpāda); 3. ociężałość i ospałość (thīna middha); 4. niezrównoważenie i zaniepokojenie (uddhacca kukkucca); 5. zwątpienie (vicikicchā).

pięć czynników jhāny: 1. nakierowywanie na cel (vitakka); 2. ciągła uwaga, wnikanie w obiekt (vicāra); 3. radosne uniesienie (pīti); 4. szczęście i błogość (sukha); 5. jednopunktowość (ekaggatā).

pięć rodzajów zwątpienia prowadzących do wzburzenia umysłu: 1.zwątpienie w Buddhę; 2. w Dhammę; 3. w Saṅghę; 4. w siebie; 5. zwątpienie w innych.

pięć okowów umysłu: 1. żądze zmysłowe; 2. przywiązanie do własnego ciała; 3. przywiązanie do ciał innych istot; 4. łakomstwo; 5. pożądanie przyjemności zmysłowych mogących wyniknąć z praktyki medytacyjnej i pojawiających się w przyszłym życiu, w sferze subtelnej materii.

pięć wskazań: 1. zobowiązanie do powstrzymywania się od zabijania żywych istot; 2. zobowiązanie do powstrzymywania się od brania tego, co nie zostało dane; 3. zobowiązanie do powstrzymywania się od niewłaściwej aktywności seksualnej; 4. zobowiązanie do powstrzymywania się od niewłaściwej mowy; 5. zobowiązanie do powstrzymywania się od spożywania destylowanych i sfermentowanych napojów, które są przyczyną braku dbałości.

pięć czynników wspierających medytację (anuggahita): 1. moralność (sīlānuggahita); 2. zrozumienie osiągnięte dzięki słuchaniu wykładów i czytaniu tekstów (sutānuggahita); 3. przewodnictwo nauczyciela (sākacchānuggahita); 4. skupienie (samathānuggahita); 5. mocna i nieprzerwana praktyka wglądu (vipassanānuggahita).

pięć rezultatów medytacji uważności: 1. oczyszczenie umysłu; 2.pokonanie smutku; 3. przezwyciężenie bólu fizycznego; 4. usunięcie dolegliwości mentalnych; 5. osiągnięcie Nibbāny.

pięć rodzajów zachwytu: 1. mniejszy; 2. chwilowy; 3. przejmujący; 4. unoszący albo wypełniający rozkoszą; 5. wszechogarniający.

sześć rodzajów właściwych poglądów: 1. Właściwy Pogląd na kammę jako naszą jedyną prawdziwą własność (kammassakatā sammādiṭṭhi); 2. wiedza powstająca w wyniku doświadczenia ośmiu stanów wchłonięcia (jhāna sammādiṭṭhi); 3. Właściwy Pogląd na temat powszechnej nietrwałości, cierpienia i braku istoty (vipassanā sammādiṭṭhi); 4. Właściwy Pogląd na temat Szlachetnej Ścieżki, który na zawsze wykorzenia niektóre kilesa;
5. Właściwy Pogląd na temat Szlachetnego Owocu, który gasi żar pozostały po wypalonych skazach; 6. Właściwy Pogląd na temat świadomości Zwrotnej, która sprawdza świadomości Ścieżki i Owocu, Nibbānę jako obiekt świadomości oraz wykorzenione skazy, jak też skazy pozostałe do wykorzenienia.

sześć bram zmysłów: 1. oko; 2. ucho; 3. nos; 4. język; 5. ciało; 6. umysł.

siedem czynników przebudzenia: 1. uważność; 2. badanie Dhammy; 3.energia; 4. radosne uniesienie; 5. uspokojenie; 6. skupienie; 7. zrównoważenie umysłu.

siedmiorakie właściwości szlachetnych: 1. wiara (saddhā); 2. moralność (sīla); 3. poczucie wstydu moralnego i obaw etycznych (hiri i ottappa); 4.wiedza o Dhammie; 5. szczodrość (cāga); 6. mądrość wynikająca z serii wglądów vipassany; 7. mądrość prowadząca do Nibbāny.

siedem czynników wspomagających praktykę medytacji: 1. odpowiedniość miejsca; 2. otoczenia; 3. mowy; 4. osób (nauczyciela lub społeczności); 5. pożywienia; 6. pogody; 7. postaw ciała.

osiem sposobów na senność: 1. zmiana nastawienia i bardziej dynamiczna medytacja; 2. refleksja nad inspirującymi fragmentami Dhammy; 3. recytacja fragmentów na głos; 4. stymulacja fizyczna (np. pocieranie uszu);
5. przemycie twarzy; 6. przemycie oczu; 7. patrzenie na światło; 8. energiczna medytacja w trakcie chodzenia.

osiem wskazań: zawierają pięć wskazań (wymienionych powyżej), z których trzecie przekształcono na powstrzymywanie się od wszelkiej aktywności seksualnej, dodano także: 6. zobowiązanie do powstrzymywania się od jedzenia w nieodpowiednim czasie; 7. zobowiązanie do powstrzymywania się od tańców, śpiewów, słuchania muzyki, oglądania przedstawień rozrywkowych, od zdobienia ciała, używania perfum i kosmetyków; 8. zobowiązanie do powstrzymywania się od korzystania z luksusowych łóżek.

szlachetna ośmioraka ścieżka: 1. Właściwy Pogląd lub Rozumienie; 2. Właściwe Myśli lub Nastawienie; 3. Właściwa Mowa; 4. Właściwe Działanie; 5. Właściwy Sposób Życia; 6. Właściwy Wysiłek; 7. Właściwa Uważność;
8. Właściwe Skupienie.

dziewięć przyczyn wzrostu zdolności wzmacniających (indriya): 1. postrzeganie przemijalności; 2. dbałość i szacunek; 3. ciągłość uważności; 4. sprzyjające warunki; 5. odtworzenie pomocnych okoliczności z przeszłości; 6. udoskonalanie czynników prowadzących do przebudzenia; 7.bohaterski wysiłek; 8. cierpliwość i wytrwałość; 9. nieugięte postanowienie.

dziesięć armii māry: 1. przyjemności zmysłowe; 2. niezadowolenie; 3. głód i pragnienie; 4. pożądanie; 5. ociężałość i ospałość; 6. strach; 7. zwątpienie; 8.pycha i niewdzięczność; 9. zaszczyty, pochwały, poważanie i wszelka niezasłużona sława; 10. wychwalanie siebie i ubliżanie innym.

dziesięć rodzajów występnych uczynków: Trzy rodzaje cielesnych występnych uczynków: 1. uczynki spowodowane brakiem miłującej dobroci i współczucia, czyli zabijanie, krzywdzenie innych i dokuczanie innym; 2. wynikające z chciwości, czyli kradzież i zdobywanie cudzej własności w nieuczciwy sposób; 3. spowodowane żądzą, czyli niewłaściwe prowadzenie się seksualne. Cztery rodzaje występnej mowy: 1. kłamstwo; 2. mowa powodująca niezgodę; 3. mowa raniąca, szorstka, niedelikatna, obsceniczna; 4. frywolne, bezmyślne, czcze paplanie. Trzy rodzaje występnych uczynków mentalnych: 1.myśli o krzywdzeniu siebie i innych; 2. myśli pożądliwe; 3. błędny pogląd na kammę, wskazujący, że nasze działania pozostają bez konsekwencji. dziesięć wskazań: to osiem wskazań wymienionych powyżej, ale ósme (o porzuceniu rozrywek i ozdób) podzielone jest na dwa wskazania, dodano także: 10. zobowiązanie do powstrzymywania się od przyjmowania złota i srebra.

dwieście dwadzieścia siedem reguł mnisich: dziesięć wskazań oraz reguły uzupełniające.

Słownik

W słowniku przy każdym terminie znajduje się nawias kwadratowy, w którym podane są instrukcje wymowy dla polskiego czytelnika. Jeśli w wyrazie pāḷijskim występują samogłoski „a”, „i”, „u”, to należy wymawiać je krótko, zaś „ā”, „ī”, „ū” wydłuża się w wymowie, „e” i „o” są zwykle wymawiane długo. Podwojenie samogłoski w nawiasach kwadratowych oznacza, że powinno się ją wymawiać dłużej, na przykład: deva [wym. deewa – bóstwo], dāna [wym. daana – dawanie]. Niektóre podwójne spółgłoski powinno wymawiać się jak jedną, robiąc przed tym krótką pauzę, oznaczoną w nawiasie dywizem „-”, na przykład: patta [wym. pa-ta – miska żebracza], Nibbāna [wym. ni-baana – Nieuwiązanie]. Podwójne spółgłoski, które w języku polskim zaliczamy do półotwartych, należy wydłużyć w wymowie. Powtórzenie spółgłoski w nawiasie kwadratowym oznacza, tak jak w przypadku długich samogłosek, wydłużenie wymowy, na przykład: paññā [wym. pańńaa – mądrość], kamma [wym. kamma – czyn, intencja]. Przydechowe „h” pisane jest zgodnie z międzynarodowym alfabetem fonetycznym (ipa), na przykład: Bhagavant [wym. bʰagawant – Błogosławiony], Dhamma [wym. dʰamma – natura, prawo, zjawisko]. Spółgłoski „ṅ”/„ṃ” zapisane są symbolem „ŋ”, na przykład: Saṅgha [wym. saŋgʰa – społeczność mnisia], evaṃ [wym. eewaŋ – oto, w ten sposób]. Grupy spółgłosek podniebiennych (cofniętych – zwanych również cerebralnymi lub szczytowymi): ṭ, ṭh, ḍ, ḍh, ṇ, oraz ḷ nie są oznaczone w nawiasach, ponieważ są na tyle trudne w wymowie, że większość specjalistów nie potrafi dosłyszeć subtelności z nimi związanych, będą zatem widniały jedynie w transliteracji. Osoby potrafiące je wymawiać powinny odczytywać je poprawnie, tak jak są zapisane w pāḷijskim.

Abhidhamma [wym. abʰidʰamma] kanoniczny opis procesów umysłu i jego cech charakterystycznych. Trzeci Kosz zbiorów tekstów buddyjskich.
Abhiññā [wym. abʰińńaa] wyższa wiedza; także określone moce nadnaturalne.
Abhirati [wym. abʰirati] zachwyt, delektowanie się czymś, na przykład Dhammą; ktoś, kto woli medytację od przyjemności zmysłowych.
Ajātasattu [wym. adziaatasa-tu] imię króla, który zabił własnego ojca, przyznał się do tego i stał się wyznawcą Buddhy.
Āḷāra Kālāma [wym. aalaara kaalaama] słynny nauczyciel medytacji z czasów Buddhy; jeden z dwóch głównych nauczycieli bodhisatty (przyszłego Buddhy).
Anāgāmī [wym. anaagaamii] Niepowracający; ten, kto osiągnął trzeci stopień Przebudzenia, doświadczył trzeciego poziomu zanurzenia w Nibbānę. Osoba ta nie odrodzi się już w świecie zmysłów i materii, lecz osiągnie ostateczne Przebudzenie w świecie materii subtelnej, gdzie istnieje tylko umysł. Anāgāmī wykorzenił skazy związane z pragnieniem przyjemności zmysłowych i gniewem, lecz nadal może doświadczać subtelnych form skaz, takich jak niepokój.
Anagārika [wym. anagaarika] w krajach buddyjskich osoba świecka, która przyjęła osiem lub dziesięć wskazań; anagārika zwykle ubiera się na biało, ma ogoloną głowę i mieszka w klasztorze, pomagając mnichom i mniszkom.
Anattā [wym. ana-taa] brak istoty, prawda o nieobecności nieśmiertelnej duszy; niezależność doświadczenia od naszej woli; brak trwałego „ja”; jako jeden z trzech aspektów uwarunkowanej rzeczywistości anattā jest uzależniona od anicca i dukkha.
Anattā lakkhaṇa [ana-taa la-kʰana] oznaka braku istoty, jak również braku kontroli nad zjawiskami.
Anattānupassanā-ñāṇa [wym. ana-taanupassanaa-niaana] intuicyjne zrozumienie, dzięki któremu możemy uświadomić sobie prawdę o braku istoty oraz że nie ma nikogo, kto ma kontrolę nad pojawiającymi się zjawiskami.
Anicca [wym. ani-cia] nietrwałość; pierwszy z trzech aspektów uwarunkowanej rzeczywistości.
Anicca lakkhaṇa [ani-ciaa la-kʰana] oznaka nietrwałości, dzięki której można rozpoznać fakt powstawania i przemijania wszystkich rzeczy.
Aniccānupassanā–ñāṇa [wym. ani-ciaanupassanaa-niaana] intuicyjne zrozumienie, dzięki któremu możemy uświadomić sobie prawdę o nietrwałości, zdarza się tylko w tej szczególnej chwili, kiedy postrzegamy przemijanie zjawisk.
Anuggahīta [wym. anu-gahiita] ochrona, zwłaszcza praktyki medytacyjnej.
Apāya [wym. apaaja] stany niedoli, cztery niższe wymiary bądź światy.
Arahant [wym. arahant] Przebudzona istota; dosł. „godny”, ktoś, kto wykorzenił wszystkie skazy i nie doświadcza już mentalnego cierpienia. Po osiągnięciu czwartego i ostatecznego stopnia Przebudzenia, istota ta nie odrodzi się więcej w żadnej formie i po śmierci przejdzie do stanu w pełni nieuwarunkowanego.
Araha [wym. araha] ktoś całkowicie oczyszczony i w związku z tym zasługujący na szacunek wszystkich ludzi, bogów i brahmów. Według tradycyjnych wyliczeń, pierwszy z przymiotów Buddhy.
Ariya phala [wym. arija pʰala] Szlachetna Świadomość Owocu, doświadczenie następujące po pojawieniu się świadomości Szlachetnej Ścieżki, umysł jest wtedy wygaszony przez dłuższy czas.
Ariya magga [wym. arija ma-ga] Świadomość Szlachetnej Ścieżki, kulminacja i cel praktyki vipassany. Wgląd w Nibbānę; doświadczenie wygaśnięcia materii, umysłu oraz subtelnej materii zrodzonej z umysłu, czyli czasowe wygaśnięcie wszelkiego uwarunkowanego doświadczenia. Istnieją cztery rodzaje świadomości Szlachetnej Ścieżki i każdy z nich wykorzenia określone skazy.
Ariya Saccāni (Cattāri) [wym. arija sa-ciaani (cia-taari)] Szlachetne Prawdy (Cztery), wszystkie uwarunkowane zjawiska są cierpieniem lub nie dają zaspokojenia; przyczyną braku zaspokojenia jest pożądanie; istnieje koniec cierpienia; prowadzi do tego Szlachetna Ośmioraka Ścieżka.
Ātāpa [wym. aataapa] żar ognia; energia medytacji, która pali skazy. Avijjā [wym. awi-dziaa] niewiedza na temat prawdy o nietrwałości, cierpieniu i braku istoty; również uleganie złudzeniu (moha), że rzeczy i doświadczenia mają trwałą istotę oraz że dają szczęście.
Bhāvanā [wym. bʰaawanaa] rozwój umysłu, medytacja.
Bhikkhu [wym. bʰi-kʰu] w pełni wyświęcony mnich, który przestrzega reguł Vinayi, żyjąc z pożywienia otrzymanego w jałmużnie (bhikkhu dosł. znaczy żebrak). Słowo to również określa osobę, która usilnie stara się rozwinąć zdrowe i korzystne cechy oraz porzucić niezdrowe i niekorzystne w celu osiągnięcia wyzwolenia oraz prawdziwego szczęścia.
Bhikkhunī [wym. bʰi-kʰunii] w pełni wyświęcona mniszka. Linia mniszek buddyjskich w Azji Południowo-Wschodniej zanikła i obecnie przywracana jest ta tradycja.
Bodhisatta [wym. boodʰisa-ta] istota dążąca do Przebudzenia, ktoś, kto ślubował, że stanie się Buddhą, czyli osiągnie doskonałe Przebudzenie dla dobra wszystkich istot. Słowo określające Buddhę przed osiągnięciem Przebudzenia.
Bojjhaṅgā [wym. bo-dziaŋgaa] czynnik Przebudzenia.
Brahmā [wym. brahmaa] nazwa najwyższego boga, jak również boskiej krainy, w której jest umysł, ale nie ma materii.
Brahmacariya [wym. brahmaciarija] święte życie; życie poświęcone praktyce duchowej, również celibat.
Brahman (brāhmaṇo) [wym. braahmano] bramini, brahmani, święte osoby, kapłani.
Buddha [wym. bu-dʰa] Przebudzony; historycznie książę Siddhattha Gotama, który żył w Nepalu i północnych Indiach 2500 lat temu.
Buddhānussati [wym. bu-dʰaanussati] rozpamiętywanie przymiotów Buddhy.
Cāga [wym. ciaaga] hojność.
Chanda [wym. ćʰanda] pragnienie, gorliwość, chęć, zapał, wola działania. Citta [wym. ci-ta] umysł; imię bhikkhunī z czasów Buddhy, która pokonała poważny ból fizyczny i słabość i stała się Arahantem.
Citta viveka [wym. ci-ta wiweeka] odseparowanie umysłu od rozmaitych przeszkód, które zatrzymują rozwój wglądu, równoznacznik nieprzerwanej uważności, której nie mogą zakłócić szkodliwe myśli.
Dāna [wym. daana] szczodrość; praktykowanie szczodrości, przedmioty ofiarowane ze szczodrości. Według Buddhy jest to najwłaściwsza praktyka – jako część świętego życia – dla tych, którzy pragną osłabić moc pożądania.
Deva [wym. deewa] bóstwo, bóg, bogini (devatā), istota niebiańska; wszelkie istoty nadludzkie zamieszkujące jedną z kilku krain subtelnych zmysłów – wyższych od ludzkiego planu egzystencji – w których doświadcza się przyjemności.
Devadatta [wym. deewada-ta] mnich, który spowodował schizmę w zakonie mnichów, później próbował zabić Buddhę.
Dhamma [wym. dʰamma] nauka Buddhy; praktyka medytacji; fundamentalna Prawda; pisane małą literą: termin filozoficzny oznaczający obiekt uwarunkowany lub nieuwarunkowany; zjawisko natury, czynnik umysłu, szczególny element lub cecha obecna w świadomości.
Dhamma vicaya [wym. dʰamma wiciaja] dogłębne badanie zjawisk; czynnik umysłu pomagający dostrzec prawdziwą naturę dhamm lub Nibbāny; drugi czynnik Przebudzenia (bojjhaṅgā).
Dosa [wym. doosa] niechęć, gniew, awersja; umysł odwracający się od bolesnego doświadczenia; poza chciwością (lobha) i ułudą (moha) jedna z trzech mocy, które utrzymują umysły istot w ciemności.
Dukkha [wym. du-kʰa] cierpienie, krzywda, brak zaspokojenia, ból. Druga cecha charakterystyczna wszystkich uwarunkowanych rzeczy.
Dukkha lakkhaṇa [du-kʰa la-kʰana] oznaka cierpienia; to, dzięki czemu może być rozpoznana dukkha; zniewolenie spowodowane nietrwałością.
Dukkhānupassanā-ñāṇa [wym. du-kʰaanupassanaa-niaana] intuicyjne zrozumienie cierpienia; poczucie, że na żadnej rzeczy nie można polegać, że wszystkie rzeczy budzą strach oraz że w świecie rzeczy nie ma ucieczki przed przemijaniem i rozpadem.
Ekaggatā [wym. eeka-gataa] jednopunktowość, spójność.
Gotama [wym. gootama] nazwisko rodowe Buddhy, Siddhatthy.
Hiri [wym. hiri] wstyd moralny, poczucie odrazy, kiedy myśli się o popełnieniu niemoralnego czynu i porównuje go z jego moralnym przeciwieństwem.
Indriya [wym. indrija] pięć zdolności wzmacniających medytację: 1. wiara,
2.wysiłek lub energia, 3. uważność, 4. skupienie, 5. mądrość.
Issā [wym. issaa] zazdrość; pragnienie, żeby inni nie byli szczęśliwi i nie odnosili sukcesów.
Jetavana [wym. dzieetałana] gaj, park Jety [dzieety], nazwa lasu niedaleko miasta Sāvatthī w północnych Indiach, w którym Buddha często nauczał.
Jhāna [wym. dźʰaana] stan umysłu umożliwiający wytrwanie w obserwowaniu obiektu świadomości; również wniknięcie umysłu w ten obiekt; komentarze mówią o ośmiu poziomach wchłonięcia związanych z obecnością szczególnego czynnika umysłu.
Kaccāyana [wym. ka-ciaajana] imię jednego z uczniów Buddhy, Arahanta, znanego ze zdolności wyjaśniania najkrótszych mów Buddhy, czasem zawierających jedynie kilka słów.
Kāmacchanda [wym. kaama-ćʰanda] pragnienie przyjemności zmysłowych. Pierwsza z przeszkód.
Kamma [wym. kamma] działanie, które powoduje skutki; intencjonalne działanie (ciała, mowy, umysłu), wolicjonalna czynność, kamma-vipāka: skutki działania.
Karuṇā [wym. karunaa] współczucie; pragnienie usunięcia bolesnych okoliczności z życia innych istot.
Kāya viveka [wym. kaaja wiweeka] odseparowanie od ciała; warunek dobrej medytacji, postawa nieprzywiązania do ciała – podstawy sześciu zmysłów; również fizyczne odsunięcie się od intensywnych bodźców podczas odosobnienia lub przy wyborze spokojnego miejsca do codziennej praktyki medytacji.
Khema [wym. kʰeema] bezpieczeństwo, pewność, jedna z charakterystycznych cech Nibbāny, przeciwieństwo niepewności uwarunkowanego istnienia.
Kicca [wym. ki-cia] funkcja; w klasycznej analizie Abhidhammy: funkcjonowanie czynnika umysłowego.
Kilesa [wym. kileesa] skaza, udręka umysłu. Kodha [wym. koodʰa] gniew; „ciernisty” umysł; awersja oraz stany mentalne z nią związane, takie jak zwątpienie, frustracja, surowość i twardość umysłu.
Kusīta [wym. kusiita] osoba leniwa.
Lakkhaṇa [wym. la-kʰana] indywidualne cechy charakterystyczne to cechy umysłu i materii, których doświadczamy bezpośrednio, np. ruch, lekkość itd.; wspólne cechy charakterystyczne to te, które są wspólne dla wszystkich rzeczy, czyli nietrwałość, cierpienie oraz brak istoty; w klasycznej analizie Abhidhammy cecha charakterystyczna to oznaka, dzięki której można rozpoznać czynnik umysłu.
Lobha [wym. loobʰa] chciwość; umysł czepiający się przyjemnych przeżyć; oprócz niechęci (dosa) i ułudy (moha) jedna z trzech mocy utrzymujących umysły istot w ciemności.
Macchariya [wym. ma-ćʰarija] skąpstwo, pragnienie, aby inni nie byli tak szczęśliwi jak my.
Magga [wym. ma-ga] droga, ścieżka, słowo określające chwilę Przebudzenia, w której poszczególne skazy zostają wykorzenione. Świadomość Ścieżki właściwa jest Nibbānie w stadiach Przebudzenia. Istnieje podział na cztery typy Szlachetnych osób (ariya-puggala), z których każda reprezentuje odpowiednią intencję bądź decyzję, by podążać ku wyższym etapom Przebudzenia, tj. sotāpanna-magga, sakadāgāmi-magga, anāgāmi-magga oraz arahatta-magga.
Mahābhūta [wym. mahaabʰuuta] cztery główne pierwiastki; typy zjawisk fizycznych, rodzaje doznań, których doświadcza się bezpośrednio: ziemia, czyli twardość i miękkość, woda – płynność i spójność, ogień – ciepło i zimno, powietrze – ruch.
Mahā Kassapa [wym. mahaa kassapa] jeden z uczniów Buddhy, znany z przestrzegania praktyk ascetycznych.
Mahā Moggallāna [wym. mahaa mo-gallaana] jeden z dwóch głównych uczniów Buddhy, znany z posiadania mocy nadprzyrodzonych.
Mahāpajāpatī Gotamī [wym. mahaapadziaapatii gootamii] macocha Buddhy; założycielka zakonu mniszek oraz jedna z pierwszych Przebudzonych kobiet praktykujących medytację.
Māna [wym. maana] mierzenie się z innymi, wysoka/niska samoocena, zarozumiałość.
Māra [wym. maara] personifikacja niewiedzy, ułudy i pożądania, przez które zabijane są przymioty, a także życie. Pan wszystkich uwarunkowanych krain istnienia. Słowo pāḷijskie mające wspólny rdzeń ze słowem ,,umierać”, oznacza mordercę, śmierć.
Mātikamāta [wym. maatikamaata] imię Przebudzonej kobiety świeckiej z czasów Buddhy, która wspierała mnichów, by także osiągnęli Przebudzenie.
Mettā [wym. me-taa] miłość i dobroć; pragnienie, żeby inne istoty cieszyły się wewnętrznym i zewnętrznym bezpieczeństwem, umysłowym i fizycznym, szczęściem oraz pomyślnością.
Middha [wym. mi-dʰa] (zob. thīna) ograniczony i trudny do przepracowania stan świadomości, obecna jest w nim apatia.
Moha [wym. mooha] ułuda; niezdolność umysłu do rozpoznania doświadczenia, w szczególności doświadczenia neutralnego, oprócz chciwości (lobha) i niechęci (dosa) jedna z trzech mocy utrzymujących umysły istot w ciemności.
Namuci [wym. namuci] jedno z imion Māry.
Nekkhammasukha [wym. ne-kʰammasukʰa] radość płynąca z wyrzeczenia; radość i wygoda wynikające z bycia wolnym od obiektów zmysłowych oraz od szkodliwych kilesa, które reagują na te obiekty.
Nibbāna [wym. ni-baana] to, co nieuwarunkowane; doskonale czysty stan niebędący ani umysłem, ani materią.
Nikanti-taṇhā [wym. nikanti tanhaa] pragnienie, zwłaszcza przyjemności związanych z medytacją.
Nirodha-samāpatti [wym. nirodʰa samaapa-ti] osiągnięcie wygaśnięcia. Arahanci i Anāgāmi mają zdolność wchodzenia w stan Nibbāny, gdy tylko tego chcą.
Nīvarana [wym. niiwarana] przeszkoda; stan umysłu utrudniający medytację; gdy się pojawia, uważność słabnie lub znika. Jest pięć takich stanów: 1. ociężałość i ospałość (thīna middha); 2. zwątpienie (vicikicchā); 3. niechęć (vyāpāda); 4. niezrównoważenie i zaniepokojenie (uddhacca kukkucca); 5. pragnienie przyjemności zmysłowych (kāmacchanda). Powstają one pod nieobecność odpowiadających im pięciu czynników pierwszej jhāny.
Ottappa [wym. o-ta-pa] strach moralny; pragnienie powstrzymania się od niemoralnych uczynków po rozważeniu ich konsekwencji, również refleksja nad tym, co pomyślałyby o nas mądre osoby.
Pabbājita [wym. pa-badzita] ten, kto opuścił życie domowe, aby wykorzenić kilesa.
Paccakkhañāṇa [wym. pa-cia-kʰaniaana] bezpośrednie doświadczalne postrzeganie, bezpośredni wgląd; synonim vipassany.
Pāḷi [wym. paali] pāḷijski, język pism theravādy; najbliższy językowi magadhi, którym – jak się sądzi – posługiwał się Buddha i jego uczniowie.
Pāmojja/pāmujja [wym. paamo-dzia] słabsze formy radosnego uniesienia. Paññā [wym. pańńaa] intuicyjna wiedza o ostatecznej prawdzie; mądrość. Paramattha-dhamma [wym. parama-tʰa dʰamma] ostateczna rzeczywistość: obiekt, który jest postrzegany wprost, bez pośrednictwa pojęć. Istnieją cztery rodzaje tych obiektów: zjawiska fizyczne (rūpa), zjawiska mentalne [sama świadomość (citta) oraz inne czynniki mentalne, pojawiające się w każdej chwili świadomości (cetasika)] i Nibbāna.
Pāramī [wym. paaramii] doskonałości, moce wynikające z czystości umysłu, rozwijane stopniowo przez wiele żywotów.
Parinibbāna [parini-baana] odejście w pełni Przebudzonej istoty z uwarunkowanej egzystencji w momencie śmierci fizycznej.
Parisuddhi-sukha [wym. parisu-dʰi sukʰa] szczęście niezmącone skazami; Nibbāna.
Passaddhi [wym. passa-dʰi] spokój, opanowanie. Piąty czynnik Przebudzenia.
Peta [wym. peeta] duch, często zwany „głodnym” duchem.
Phala [wym. pʰala] owoc; zdarzenie w świadomości następujące zaraz po magga, kiedy wciąż postrzega się Nibbānę, a skazy są wyciszone. [Istnieją teorie, że to okres dłuższy niż tylko moment – przyp. tłum.].
Phassa [wym. pʰassa] zetknięcie; czynnik, który powstaje, gdy umysł styka się z obiektem.
Pīti [wym. piiti] radosne uniesienie, zachwyt; fizyczna i mentalna lekkość wynikające z czystości umysłu; radosne zainteresowanie tym, co się dzieje. Czwarty czynnik Przebudzenia, trzeci czynnik pierwszej jhāny.
Rāga [wym. raaga] żądza, pragnienie, lubieżność.
Siddhattha [wym. si-dʰa-tʰa] imię Buddhy, z okresu przed Przebudzeniem.
Saddhā [wym. sa-dʰaa] ufność, przekonanie, wiara.
Sakadāgāmī [wym. sakadaagaamii] Razpowracający; ktoś, kto osiągnął drugi stopień Przebudzenia. Istota ta, po osłabieniu pożądania i gniewu, odrodzi się jeszcze tylko w jednej sferze istnienia.
Samādhi [wym. samaadʰi] skupienie umysłu na jednym punkcie. Szósty czynnik Przebudzenia.
Sāmaṇera /sāmaṇerī [wym. saamaneera/saamaneerii] nowicjusz buddyjski.
Samatha [wym samatʰa] uspokojenie umysłu dzięki skupieniu. Metody medytacji, w których skupiamy się na konceptualnym obiekcie. Ponieważ obiekt jest konceptualny, praktyki te prowadzą do wyciszenia umysłu, lecz nie do mądrości wglądu [jak podają komentarze – przyp. red.].
Sambojjhaṅgā [wym. sambo-dziaŋgaa] siedem (sam-) czynników Przebudzenia: uważność, badanie Dhammy, wysiłek, radosne uniesienie, uspokojenie, skupienie i zrównoważenie.
Sammā-diṭṭhi [wym. sammaa di-tʰi] właściwy lub kompletny pogląd. Sammā-kammanta [sammaa kammanta] właściwe działanie; powstrzymywanie się od zabijania, kradzieży i niewłaściwych zachowań seksualnych.
Sammā sambuddha [wym. samma sambu-dʰa] doskonale samoprzebudzony, Buddha.
Sammasana-ñāṇa [wym. sammasana niaana] wiedza potwierdzona zrozumieniem. Stopień wglądu polegający na postrzeganiu znikania wszystkich obiektów. W wyniku tego postrzegania uzyskuje się bezpośrednie i osobiste doświadczenie dające pewność, że wszystkie obiekty są nietrwałe, niezadowalające i nie mają prawdziwej istoty. To tzw. wiedza potwierdzona, ponieważ osobiste doświadczenie medytującego potwierdza ten istotny punkt doktryny.
Sammā-vācā [sammaa waaciaa] Właściwa Mowa; mowa, która wyraża prawdę, prowadzi do harmonii, jest łagodna, miła oraz przynosi pożytek.
Sampajāna [wym. sampadziaana] przejrzyste pojmowanie. Saṃsāra [wym. saŋsaara] kołowrót ponownych wcieleń, cykl pożądania i cierpienia spowodowany nieznajomością ostatecznej prawdy.
Saṅgha [wym. saŋgʰa] społeczność, wspólnota szlachetnych (Ariya); oznacza także grupę minimum czterech mnichów (bhikkhu); również [niezgodnie z ortodoksją] nazywani tak wszyscy ci, którzy dążą do wyzwolenia, współpraktykujący.
Saṇkhāra paramattha dhamma [wym. saŋkʰaara parama-tʰa dʰamma] uwarunkowana ostateczna rzeczywistość. Nietrwałe zjawisko mentalne lub fizyczne dostrzeżone wprost przez świadomość bez pośrednictwa koncepcji.
Saṇkhārupekkhāñāṇa [wym. saŋkʰaarupe-kʰaniaana] wgląd powodujący zrównoważenie wobec wszystkiego, co się pojawia. Jeden z najwyższych poziomów wglądu w klasycznym porządku. Subtelny, zrównoważony stan umysłu niezakłócony przez naprzemienne występowanie przyjemnych i nieprzyjemnych doświadczeń.
Santisukha [wym. santisukʰa] szczęście spokoju; określenie doświadczenia Nibbāny.
Sāriputta [wym. saaripu-ta] główny uczeń Buddhy, znany z wielkiej mądrości. Sati [wym. sati] uważność; siła obserwacji, umożliwia wyraźne i bezpośrednie doświadczanie obiektu, nie powoduje reakcji. Pierwszy czynnik Przebudzenia.
Satipaṭṭhāna [wym. satipa-tʰaana] cztery podstawy uważności: ciało, doznania, umysł i obiekty umysłu.
Satipaṭṭhāna Sutta [wym. satipa-tʰaana su-ta] mowa, w której Buddha opisuje medytację uważności.
Sayadaw [z birmańskiego, wym. sajado] określenie birmańskie oznaczające wielkiego nauczyciela; mnich nauczający medytacji lub opat świątyni.
Sīla [wym. siila] moralność.
Sonā Therī [wym. soonaa tʰeerii] imię starej kobiety, która odrzucona przez własne dzieci, została bhikkhunī i osiągnęła Przebudzenie.
Sotāpanna [wym. sootaapanna] Wchodzący w Strumień; ten, kto osiągnął pierwszy stopień Przebudzenia, po pierwszym doświadczeniu Nibbāny. Osoba ta wykorzenia iluzję dotyczącą trwałej osobowości oraz wątpliwości co do skuteczności medytacji; po osłabieniu swoich skaz, nie odrodzi się w piekle ani jako zwierzę; porzuca wiarę, że jakikolwiek obrządek lub rytuał może przynieść wyzwolenie.
Subhadda [wym. subʰa-da] imię mężczyzny praktykującego w innej tradycji, Buddha udzielił mu nauk, będąc na łożu śmierci; ostatni uczeń Buddhy.
Sukha [wym. sukʰa] szczęście, zadowolenie, przyjemne uczucie. Czwarty czynnik pierwszej jhāny.
Sumedha [wym. sumeedʰa] imię pustelnika, który ślubował, że zostanie bodhisattą, aby osiągnąć Przebudzenie i który w końcu stał się historycznym Buddhą.
Sutta Nipāta [wym. su-ta nipaata] wczesny tekst zawierający nauki Buddhy. Sutta [wym. su-ta] mowa Buddhy. Zebrane razem sutty tworzą Drugi Kosz podstawowych tekstów buddyjskich.
Taṇhā [wym. tanhaa] pragnienie, pożądanie.
Tatramajjhattatā [wym. tatrama-dźʰa-tataa] równowaga mentalna. Jeden z aspektów zrównoważenia.
Tāvatiṃsa [wym. taawatiŋsa] Niebo Trzydziestu Trzech Bogów; boska kraina, w której Buddha wygłosił mowę o Abhidhammie do swej zmarłej i tam odrodzonej matki oraz gdzie odrodził się mnich z Rydwanu do Nibbāny, który zmarł w czasie praktyki medytacji.
Thera/Therī [wym. tʰeera/tʰeerii] starszy/starsza; tytuł honorowy dodawany do imienia mnicha/mniszki, którzy spędzili w szatach więcej niż 10 pór deszczowych (vassa).
Theravāda [wym. tʰeerawaada] Wiedza Starszyzny, Droga Starszych, tradycja buddyjska oparta na kanonicznych pismach pāḷijskich, występująca w Azji Południowo-Wschodniej, na Sri Lance, a obecnie również na Zachodzie.
Thilashin/Sīlashin [z birmańskiego, wym. tilaszin/siilaszin] członkini birmańskiej linii kobiet praktykujących medytację, które przestrzegają ośmiu lub dziesięciu wskazań, golą głowy oraz noszą różowe lub brązowe szaty (dosł. „posiadaczka moralności”, od słowa sīla).
Thīna middha [wym. tʰiina mi-dʰa] ociężałość i ospałość; lenistwo; ich wpływ na inne czynniki umysłowe i w związku z tym na cały stan umysłu. Usztywniony, niesprzyjający pracy stan umysłu. Piąta Armia Māry, czwarta przeszkoda.
Tiracchānakathā [wym. tira-ćʰaanakatʰaa] zwierzęca mowa: mowa o sprawach przyziemnych, zwłaszcza podczas odosobnienia.
Tissa [wym. tissa] młody mężczyzna z czasów Buddhy, który porzucił świat, by zostać bhikkhu i stał się Arahantem w trakcie medytacji nad bólem swych złamanych nóg.
Uddaka Rāmaputta [wym. u-daka raamapu-ta] słynny nauczyciel medytacji z czasów Buddhy i jeden z dwóch głównych nauczycieli bodhisatty.
Uddhacca kukkucca [u-dʰa-cia ku-ku-cia] niezrównoważenie i zaniepokojenie. Trzecia przeszkoda.
Upādāna [wym. upaadaana] lgnięcie, przywiązanie; umysł czepiający się obiektu.
Upekkhā [wym. upe-kʰaa] równowaga; cecha umysłu, dzięki której pozostaje on skupiony i wolny od dążenia do skrajności. Siódmy czynnik Przebudzenia.
Vicāra [wym. wiciaara] właściwość skupienia polegająca na tym, że umysł wnika w obiekt. Drugi czynnik pierwszej jhāny.
Vicikicchā [wym. wiciki-ćʰaa] niepewność, wątpliwości; krytycyzm; wyczerpanie umysłu spowodowane spekulowaniem. Siódma Armia Māry oraz piąta przeszkoda.
Vikkhambhana viveka [wym. wi-kʰambʰana wiweeka] stan, w którym skazy są słabe i odległe, więc nie przysparzają trudności umysłowi. Rezultaty kāya viveka oraz citta viveka, zdefiniowanych powyżej.
Vinaya [wym. winaja] reguły dyscypliny dla mnichów; sposób życia mnichów; Pierwszy Kosz lub grupa tekstów buddyjskich.
Vipāka [wym. wipaaka] rezultat kammy. Warunki, które są skutkiem działań w przeszłości.
Vipassanā [wym. wipassanaa] dosłownie „widzenie na różne sposoby”. Energiczna obserwacja obiektów mentalnych i fizycznych przez pryzmat ich nietrwałości, braku zadowolenia z nich oraz braku wrodzonej, niezależnej istoty.
Vipassanā kilesa [wipassana kileesa] skazy wglądu. Występują głównie na etapie wglądu w szybkie pojawianie się i znikanie zjawisk. Osiągamy wówczas stan błogości i radosnego uniesienia. Skazy wglądu polegają na nieuświadamianym lgnięciu do przyjemnych doświadczeń wynikających właśnie z wglądu.
Vīrassa bhāvo [wym. wiirassa bʰawoo] stan bohaterów; jakość wysiłku, którego wymaga praktyka medytacji.
Viriya [wym. wirja] energia lub wysiłek potrzebne do ciągłego kierowania umysłu w stronę obiektu; pochodzi od słowa oznaczającego bohatera. Trzeci czynnik oświecenia.
Visuddhimagga [wym. wisu-dʰi ma-ga] Droga Oczyszczenia. Podstawowy i wyczerpujący tekst zawierający instrukcje dotyczące medytacji, napisany w V w. p.n.e. przez Buddhaghosę ze Sri Lanki.
Vitakka [wym. wita-ka] właściwość skupienia polegająca na tym, że umysł kieruje się w stronę obiektu, przywiera do niego i stabilizuje się w nim. Pierwszy czynnik pierwszej jhāny.
Viveka [wym. wiweeka] odosobnienie, zacisze; termin określający spokojny stan umysłu, który pojawia się, gdy umysł jest odseparowany i chroniony przed zakłóceniami kilesa.
Vivekaja pīti sukha [wym. wiweekadzia piiti sukʰa] radosne uniesienie i szczęście zrodzone z odosobnienia. Połączenie trzeciego i czwartego czynnika pierwszej jhāny.
Vyāpāda [wym. wjaapaada] niechęć. Druga przeszkoda.

Artykuły o podobnej tematyce:

Sprawdź też TERMINOLOGIĘ


Poleć nas i podziel się tym artykułem z innymi: Facebook

Tytuł oryginału: In This Very Life. The Liberation Teachings of the Buddha
Źródło: © Suddhamma Foundation 1991
Polskie wydanie: Alma Yoray
Copyright: Rony Epstein 2016
Dla upamiętnienia Almy Yoray

Tłumaczenie: Marek Tarnowski, Anna Klegon, Barbara Bolibok, Zbigniew Molski
Redakcja: Agnieszka Dacuń-Skowronek, Alicja M. Lewińska, Krystyna Szczepaniak, Marcin Fabjański
Redakcja II wydania: Alicja Brylińska, Piotr Jagodziński
Redakcja II wydania, poprawionego: Bartosz Klimas, Janusz Podkościelny
Digitalizacja: Jacek Wosiński
Skład: Monika Zapisek, Joanna Grabowska

Image0001%20%281%29.png

Redakcja portalu tłumaczeń buddyjskich: http://SASANA.PL/