Słownik pāḷijsko-polski
Abhidhamma [wym. abʰidʰamma]: 1. w tekstach kanonu pāḷijskiego termin ten oznacza „wyższą Dhammę” i systematyczną próbę zdefiniowania nauk Buddhy, jak też próbę zrozumienia ich wzajemnych zależności; 2. późniejsza, dodana kilka wieków po życiu Buddhy, kolekcja traktatów zawierających wyliczenia kategorii, które wywodzą się z mów.
Ājīvaka [wym. aadziiwakaa]: asceta przynależący do grupy jakiejkolwiek ze szkół, które z różnych powodów uznawały, że moralność nie była niczym więcej niż konwencją społeczną i że ludzkie działanie było iluzoryczne, z góry zdeterminowane [przez przeznaczenie] albo całkowicie pozbawione możliwości jakichkolwiek oddziaływań na skutki. Patrz DN.02.
Arahant [wym. arahant]: „godny” lub „nieskazitelny”, osoba, której umysł jest wolny od skaz i która nie będzie się już więcej odradzała. Miano nadawane Buddzie, oznaczające również najwyższy poziom [urzeczywistnienia] osiągnięty przez jego szlachetnych uczniów.
Āsava [wym. aasawa]: „ściek”, „fermentacja”, „skaza”. Cztery jakości – zmysłowość, poglądy, stawanie się, niewiedza – które „wypływają” z umysłu i są przyczyną obracania się kołowrotu narodzin i śmierci.
Asura [wym. asura]: członek rasy istot, które walczyły z devami [istotami niebiańskimi] o panowanie w niebie i przegrały – podobnie jak Tytani w mitologii greckiej.
Bodhisatta [wym. boodʰisa-ta]: „istota (dążąca) do Przebudzenia”, termin używany do określania Buddhy, zanim faktycznie stał się Przebudzonym; od jego pierwszego przyrzeczenia zostania Buddhą, aż do momentu pełnego Przebudzenia. Forma sanskrycka: bodhisattva.
Brāhmaṇa [wym. braahmana]: w powszechnym rozumieniu, bramini to członkowie warstwy społecznej kapłanów w Indiach, którzy uznają wyższość swej klasy nad innymi, ze względu na urodzenie. W użyciu typowo buddyjskim „brahman” może również oznaczać arahanta, co daje do zrozumienia, że doskonałość nie opiera się na narodzinach czy przynależności do konkretnej rasy, ale na jakościach osiągniętych przez umysł.
Brahmā [wym. brahmaa]: mieszkaniec niebios lub sfer niematerialnych.
Deva [wym. deewa]: dosłownie „świetlisty”. Mieszkaniec ziemskich lub niebiańskich krain, światów wyższych niż ludzkie.
Dhamma [wym. dʰamma]: 1. Wydarzenie, czynność; 2. zjawisko jako takie; 3. jakość umysłowa; 4. doktryna, nauczanie; 5. Nibbāna (choć są fragmenty opisujące Nibbānę jako porzucenie wszystkich dhamm). Forma sanskrycka: dharma.
Gotama [wym. gootama]: nazwisko rodowe Buddhy.
Jhāna [wym. dźʰaana]: wchłonięcie umysłowe. Stan silnej koncentracji, skupienie na pojedynczym doznaniu lub koncepcji umysłowej. Określenie to pochodzi od czasownika jhāyati, które oznacza spalanie stałym, nieporuszonym płomieniem. Forma sanskrycka: dhyāna.
Kamma [wym. kamma]: zamierzone działanie. Forma sanskrycka: karma.
Khandha [wym. kʰandʰa]: składowa, stos, nagromadzenie. Forma sanskrycka: skandha.
Māra [wym. maara]: uosobienie pokus oraz wszystkich sił, wewnętrznych i zewnętrznych, które stwarzają przeszkody w uwolnieniu się z saṁsāry.
Nāga [wym. naaga]: mityczny wąż, sklasyfikowany jako zwierzę, ale posiadający podobne moce jak devy, w tym zdolność do przybierania ludzkich kształtów. Czasami termin ten używany jest metaforycznie, w znaczeniu „wielki” – oznaczający także arahanta.
Nibbāna [wym. ni-baana]: dosłownie „nieuwiązanie” umysłu do pragnienia, niechęci i ułudy, do kołowrotu śmierci i narodzin. Termin ten także oznacza gaszenie ognia, niesie ze sobą znaczenie ostudzania, chłodzenia i uspokojenia. „Całkowita Nibbāna” w pewnych kontekstach oznacza doświadczenie Przebudzenia; w innych, ostateczne odejście arahanta. Forma sanskrycka: Nirvāṇa.
Nigaṇṭha [wym. nigantʰa]: dosłownie, „ten, który jest bez więzów”. Asceta podążający ścieżką dżinijską.
Paṭicca-samuppāda [wym. pati-cia samu-paada]: zależne współpowstawanie, współzależne powstawanie. Mapa ukazująca, w jaki sposób niewiedza i pragnienie oddziałują ze składowymi (khandha) oraz z organami zmysłów (āyatana), tworząc krzywdę i cierpienie. Ponieważ te interakcje są złożone, istnieje w suttach kilka wersji paṭicca-samuppādy. Najczęściej spotykana mapa (na przykład w SN.12.02) zaczyna się od niewiedzy. Inna, dość częsta (podana w DN 15), rozpoczyna się od wzajemnej zależności między nazwą (nāma) a formą (rūpa) z jednej strony oraz świadomością zmysłową z drugiej.
Pāṭimokkha [wym. paatimo-kʰa]: podstawowy zbiór reguł klasztornej dyscypliny, składający się z 227 zasad dla mnichów [bhikkhów] i 311 dla mniszek [bhikkhunī].
Pavāraṇā [wym. pawaaranaa]: zaproszenie; ceremonia klasztorna odprawiana na koniec pory deszczowej podczas pełni księżyca każdego października. W trakcie uroczystości każdy mnich zaprasza swych zakonnych współbraci, by wskazali mu te wykroczenia przeciw regułom, o jakie go podejrzewają.
Rāhu [wym. raahu]: asura, który, zgodnie z legendą, próbował połknąć słońce. Jest obecnie głową bez ciała, która próbuje połknąć słońce i księżyc, co powoduje zaćmienia, jednak brak ciała oznacza, że trwają one tylko chwilę.
Samaṇa [wym. samana]: pustelnik, asceta. Dosłownie, osoba, która porzuciła konwencjonalne obowiązki życia społecznego, aby znaleźć sposób życia w „harmonii” (sama) z naturą.
Saṁsāra [wym. saŋsaara]: kołowrót ponownych wcieleń; proces wędrówki przez powtarzające się stany stawania się, którym towarzyszy śmierć i odradzanie się.
Saṁvega [wym. saŋveega]: uczucie przerażenia spowodowane bezsensownością i daremnością prowadzenia pospolitego życia, w połączeniu z silną potrzebą pilności w poszukiwaniu drogi wyjścia.
Saṅgha [wym. saŋgʰa]: na konwencjonalnym poziomie (sammati) termin ten oznacza wspólnoty mnichów i mniszek buddyjskich. Na idealnym poziomie (ariya) oznacza tych, którzy, będąc osobami świeckimi lub wyświęconymi, osiągnęli co najmniej stopień „wchodzącego w strumień”.
Sutta [wym. su-ta]: mowa. Forma sanskrycka: sūtra.
Tādin [wym. taadin]: „takowy ”, przymiotnik opisujący osobę, która osiągnęła cel. Wskazuje, że stan takiej osoby jest nieokreślony, ale niepodlegający zmianom lub wpływom jakiegokolwiek rodzaju.
Tathāgata [wym. tatʰaagata]: dosłownie „autentyczny” [gr. „authentikós” = auto + hentēs – samo + robiący] (tatha-āgata) lub „ten, który prawdziwie przeszedł” (tathā-gata): określenie używane w starożytnych Indiach w stosunku do osoby, która osiągnęła najwyższy cel duchowy. W buddyzmie zwykle oznacza Buddhę, choć czasami oznaczać może również jego przebudzonych uczniów.
Uposatha [wym. upoosatʰa]: Dzień zbiegający się z pełnią, nowiem oraz dwiema kwadrami księżyca. Świeccy buddyści przestrzegają tego dnia ośmiu wskazań. W trakcie uposath pełni i nowiu księżyca, mnisi mogą recytować Pāṭimokkhę.
Vinaya [wym. winaja]: dyscyplina klasztorna, której zasady i tradycje opisane są w sześciu tomach tekstu.
Yakkha [wym. ja-kʰa]: duch; deva niższego świata – czasami przyjazny ludziom, czasem nie. Często mieszkający na drzewach i w dzikich ostępach.
Mimo że starałem się być tak spójny, jak to tylko możliwe, podczas przekładania terminów z języka pāḷijskiego na angielski, pozostaje kilka przypadków, w których pojedynczy termin w języku angielskim nie jest w stanie oddać w pełni wszystkich znaczeń pojęcia pāḷijskiego. Można uznać, że reguła przypisywania jednego angielskiego słowa jednemu słowu pāḷijskiemu zdaje się konsekwentna, jednak każda prawdziwie dwujęzyczna osoba będzie wiedziała, że trzymanie się takiej zasady może często doprowadzić do absurdów w trakcie tłumaczenia.
Tak więc, choć zwykle starałem się unikać używania pojedynczego angielskiego słowa, aby przetłumaczyć dwa różne terminy pāḷijskie, to istnieją miejsca, w których uznałem, że konieczne jest przełożenie pojęć pāḷijskich w dwóch lub więcej terminach angielskich, w zależności od kontekstu. „Citta” w niektórych przypadkach jest tłumaczona jako umysł, w innych jako serce, a jeszcze w innych jako intencje. Podobnie jest z „loka”, raz będzie to kosmos, a innym razem świat, „manas” może być intelektem lub sercem, „āyatana” będzie bazą lub wymiarem, „upādāna” to przywiązanie lub dokarmianie, a „dhamma” to czasem zjawiska, jakości lub zasady. Jeśli przeczytasz słowo „serce” w wątku pisanym prozą, to jest to tłumaczenie słowa „citta”, jeśli jest użyte w poezji – oznacza słowo „manas”.
Również dla niektórych terminów pāḷijskich odgrywających kluczową rolę w nauczaniu, wybrałem odpowiedniki, które mogą być rzadko spotykane w potocznym użyciu. Na poniższej liście oznaczyłem te odpowiedniki gwiazdkami. Wyjaśnienia dotyczące tych wyborów znajdują się pod koniec listy. [Niektóre terminy mają dwa polskie odpowiedniki ze względu na konteksty, w jakich są użyte oraz zgodność z oryginałem pāḷijskim – przyp. tłum.].
przyjęcie [do Saṅghi] — upasampadā
przypadłość* — upadhi
składowa* — khandha
przejrzyste pojmowanie — sampajañña
odpowiednie nastawienie umysłu — yoniso manasikāra
gorliwość — ātappa
przebudzenie — bodhi
rozum — cetas
wyswobodzenie dzięki rozumowi — cetovimutti
stawanie się* — bhava
wiedza — vijjā
przywiązanie* — upādāna
skrupuły — ottappa
pustelnik — samaṇa
przekonanie — saddhā
kosmos — loka
łaknienie — taṇhā
zależne współpowstawanie — paṭicca samuppāda
chęć — chanda
wymiar — āyatana
ukierunkowana myśl / rozpatrywanie— vitakka
pojmowanie — pajānāti
wnikliwość — paññā
wyswobodzenie dzięki wnikliwości — paññāvimutti
rozróżnienie — vimaṁsā
rozczarowanie — nibbidā
brak pożądania — virāga
dysonansowy* — visama
skaza* — āsava
pustka — suññatā
oświecony* — dhīra
ustanowienie uważności — satipaṭṭhāna
dochodzenie — vicāra
wytworzone — saṅkhata
wytworzenie* — saṅkhāra
jarzmo — saṅyojana
poznanie — aññā
dobra wola / miłująca dobroć — mettā
nawyk — sīla
harmoniczny* — sama
serce — manas; citta
osobowość — sakkāya
nietrwały* — anicca
wgląd — vipassanā
intelekt — manas
zamiar — citta
intencja — cetanā
organy zmysłów - āyatana
umysł — citta
nieidentyfikowanie — atammayatā
brak istoty — anattā
konceptualizacja* — papañca
obsesja* — anusaya
powstawanie — samudaya
rozpoznanie — saññā
wytrwałość — viriya
fenomen — dhamma
wskazanie etyczne — sīla
właściwość — dhātu
jakość — dhamma
wyswobodzenie — vimutti
nastawienie umysłu — saṅkappa
samoprzebudzenie — sambodhi
samoidentyfikacja — sakkāya
zmysłowość — kāma
wstyd — hiri
umiejętne — kusala
wejście w strumień — sotāpatti
napięcie / krzywda / cierpienie* — dukkha
dokarmianie / podsycanie* — upādāna
motyw — nimitta
uspokojenie — samatha
ponadświatowy — lokuttara
nieuwiązanie* — nibbāna
niewytworzone — asaṅkhata
moralność — sīla
świat — loka
• Przypadłość: upadhi dosłownie oznacza „własność”, „bagaż”, „ciężar”. W suttach oznacza bagaż psychiczny, którym obciążony jest umysł. Cūḷaniddesa, późna praca kanoniczna, wymienia dziesięć typów upadhi: łaknienie [taṇhā], poglądy [diṭṭhi], zanieczyszczenia [kilesa], działania [kamma], wykroczenia [duccarita], pokarm (fizyczny i psychiczny [āhāro]), irytację [paṭigha], cztery właściwości fizyczne dokarmiane w organizmie (ziemia, woda, wiatr i ogień [dhātu]), sześć organów zmysłów skierowanych na zewnątrz [cha ajjhattikāni āyatanāni] i sześć postaci świadomości odpowiadających zmysłom [cha viññāṇa-kāyā]. Stan bez upadhi lub bez przypadłości jest Nieuwiązaniem.
• Składowa: dowolny z pięciu typów zjawisk, które są obiektami dla przywiązania, a także podstawą poczucia „ja”: formy [rūpa], uczucia/doznania [vedana], rozpoznania [saññā], wytworzenia umysłowe [saṅkhāra] i świadomość [viññāṇa].
• Stawanie się: procesy powstawania w umyśle, pozwalające na fizyczne lub psychiczne narodziny w każdym z trzech planów [egzystencji]: planie zmysłowym [kāma], planie formy [rūpa] i planie bez formy [arūpa].
• Przywiązanie / dokarmianie: termin upādāna, używany zarówno do określenia sfery fizycznej, jak też psychicznej, ma podwójne znaczenie na obu tych poziomach. Na poziomie fizycznym, oznacza zarówno paliwo dla podtrzymania płomienia, jak i akt przywierania ognia do paliwa. Na poziomie psychicznym oznacza zarówno dokarmianie stawania się, do czego umysł jest przywiązany, jak też do samej czynności przywiązania do dokarmiania. By wychwycić te podwójne znaczenia, czasem przekładam upādānę jako przywiązanie, czasami jako dokarmianie, a czasami jako oba.
• Skaza: [dosłowne tłumaczenie słowa āsava mogłoby brzmieć „oszołomienie przez wpływy/wypływy”, jednak tłumacz zdecydował się użyć słowa „skaza”, które nie oddaje konotacji z żywiołem wody, natomiast zgodne jest z oryginalnym znaczeniem pāḷijskim – przyp. tłum.]
• Oświecony: w suttach tłumaczę słowo Buddha jako „Przebudzony”, a dhīra jako „Oświecony”. Jak podkreśla Jan Gonda w swojej książce, „The Vision of the Vedic Poets”, słowo dhīra było używane w wedyjskiej i buddyjskiej poezji na oznaczenie osoby, która posiada większy potencjał potrzebny do umysłowego postrzegania „światła” podstawowych zasad kosmosu, wraz z jego objaśnieniem, w celu wdrożenia tych zasad w życie i ujawnienia ich innym. W tym sensie osoba oświecona może być również przebudzona w sensie buddyjskim, ale nie jest to równoznaczne.
• Wytworzenia: saṅkhāra dosłownie oznacza „złożenie razem” i ma konotację sztucznego sklecenia. Stosuje się zarówno do określenia fizycznych, jak i psychicznych procesów, a także skutków tych procesów. Do wyjaśnienia tego terminu użyto w języku angielskim [oraz polskim] kilku propozycji, takich jak: „formacje”, „determinacje”, „moc sprawcza” czy „aktywność tworząca”. Jednakże pojęcie „wytworzenia” w obydwu znaczeniach tego słowa – jako procesu wytwarzającego i jako wytworzonych rzeczy będących rezultatami procesów – wydaje się najlepszym odpowiednikiem do uchwycenia konotacji, a także denotacji tego terminu.
• Harmoniczny i dysonansowy: w starożytnych kulturach terminologia związana z muzyką używana była często do opisu moralności ludzi i moralnej jakości ich działań. Niezgodne współbrzmienie interwałów lub kiepsko dostrojone instrumenty muzyczne były metaforami zła, harmoniczne interwały i dobrze nastrojone instrumenty były metaforami dobra. W pāḷijskim, termin „sama” – „równy” – opisuje właściwie nastrojony instrument, „visama” [nierówny] oznacza niewłaściwe nastrojenie. AN.06.055 zawiera słynny fragment, w którym Buddha przypomina Soṇie Koḷivisie, który przesadzał ze swoim treningiem, że lutnia brzmi dźwięcznie tylko wtedy, gdy struny nie są ani zbyt napięte, ani zbyt luźne, ale są „równomiernie” naciągnięte. Ta sama terminologia została zastosowana do działań ludzkich, w znaczeniu, że dobre działania są nie tylko wdzięczne, ale są także w harmonii z rzeczywistą naturą praw rządzących działaniami.
• Nietrwały: często tłumaczeniem słowa „anicca” jest „zmienny”, jednak pāḷijski antonim tego terminu, „nicca”, ma konotacje stałości i trwałości. Biorąc to pod uwagę, można uznać, że takie przetłumaczenie tego terminu jest korzystne, ponieważ „anicca” w swym przekazie powinna podkreślać fakt, że wszelkie uwarunkowane zjawiska nie są wiarygodne – jeśli chcieć ich użyć jako podstawy prawdziwego szczęścia.
• Konceptualizowanie: termin papañca wszedł do powszechnego użycia w kręgach buddyjskich, wskazując obsesyjne, niekontrolowane myśli, które nękają umysł. W suttach, termin ten nie oznacza ilości myślenia, które dręczy umysł, ale tworzenie kategorii używanych w konkretnym rodzaju myślenia, które to gnębi umysł i rozszerza się na zewnątrz, aby tworzyć konflikty z innymi. Snp.04.14 stwierdza, że kwintesencją kategorii papañca jest rozpoznawanie: „ja jestem myślicielem”. Z tworzenia koncepcji o samym sobie, w których przyjmuje się tożsamość istoty, wywieść można wiele kategorii: bycie / nie-bycie; ja / nie-ja; moje / nie-moje; ten który robi / któremu zrobiono; żywiący się / pożywienie. Ta ostatnia para kategorii wynika z faktu, że będąc istotą, należy rościć sobie prawo do pożywienia, zarówno fizycznego, jak i umysłowego (Khp.04). Myślenie w tego rodzaju kategoriach nieuchronnie prowadzi do konfliktu, jako że różne istoty walczą o to samo pożywienie. Ponieważ to nękanie umysłu i konflikt pochodzą z tworzenia koncepcji samego siebie, które to z kolei prowadzi do konceptualizowania innych [istot i zjawisk], zatem termin ten wydaje się najlepszym odpowiednikiem dla papañca.
• Obsesje: anusaya jest zwykle tłumaczona jako „utajone skłonności” lub „ukryte tendencje”. Tłumaczenia te oparte są na etymologii tego pojęcia, które dosłownie znaczy „położyć się z”. Jednakże, w rzeczywistym użyciu, powiązany czasownik (anuseti) oznacza obsesję na punkcie czegoś, oznacza „położenie się z czymś” (lub, w naszym idiomie, „spędzanie z tym”), czyli powracanie myślami do czegoś raz za razem.
• Napięcie / krzywda / cierpienie: termin dukkha, który jest tradycyjnie wyjaśniany w komentarzach jako „to, co jest trudne do zniesienia” znany jest z tego, że nie ma dobrego odpowiednika w językach zachodnich. „Krzywda” oraz „napięcie” – w podstawowym znaczeniu czegoś uciążliwego dla ciała lub umysłu – wydają się najbliższe oryginalnemu znaczeniu. „Dukkha”, w kanonie, ma zastosowanie zarówno do zjawisk fizycznych, jak i psychicznych, począwszy od intensywnego stresu, krzywdy, cierpienia lub bólu, aż po najbardziej intymną uciążliwość najsubtelniejszych wytworzeń umysłowych lub fizycznych.
• Nieuwiązanie: ponieważ słowo Nibbāna oznacza nie tylko cel buddyjski, ale także „gaszenie ognia”, zwykle jest ono przekładane jako „wygaszenie”, a nawet „zaniknięcie”. Jednakże, bliższe zapoznanie się ze starożytnymi indyjskimi poglądami na temat ognia (patrz „Umysł, jak ogień, nieuwiązany”) pokazuje, że ludzie z czasów Buddhy uznawali, że ogień, który wygaszono, nie wyczerpał swego życia, ale po prostu został uwolniony od wzburzenia i od przywiązania do paliwa. Tak więc, gdy termin Nibbāna oznacza cel buddyjski, jego podstawową konotacją jest uwolnienie i oswobodzenie. Według komentarza, dosłowne znaczenie słowa Nibbāna to „nieuwiązanie”, które wydaje się idealnym odpowiednikiem, ponieważ rzadko się zdarza, żeby znaczenie terminu było identyczne dosłownie i kontekstowo.
O autorze
Thanissaro Bhikkhu
zobacz inne publikacje autora
Thanissaro Bhikkhu (Geoffrey DeGraff) (1949 - ) jest amerykańskim buddyjskim mnichem tajskiej leśnej tradycji Kammatthana. Po ukończeniu historii europejskiej w Oberlin College w 1971 roku wyjechał do Tajlandii gdzie uczył się medytacji u Ajaana Fuang Jotiko, ucznia Ajaana Lee.
Artykuły o podobnej tematyce:
- G P Malalasekera Słownik Palijskich Nazw Własnych
- Nyanatiloka Mahathera Słownik buddyjski
- Shravasti Dhammika Przewodnik po Buddyzmie od A do Z
Sprawdź też TERMINOLOGIĘ
Poleć nas i podziel się tym artykułem z innymi:
Chcąc wykorzystać część lub całość tego dzieła, należy używać licencji GFDL: Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję lub/i modyfikację tego tekstu na warunkach licencji GNU Free Documentation License w wersji 1.2 lub nowszej, opublikowanej przez Free Software Foundation.
Można także użyć następującej licencji Creative Commons: Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 3.0
Oryginał można znaleźć na tej stronie: LINK
Źródło: www.dhammatalks.org/
Copyright Copyright 2014 Ṭhānissaro Bhikkhu, Revised edition 2017
Tłumaczenie: Piotr Jagodziński
Redakcja polska: Alicja Brylińska
Redakcja portalu tłumaczeń buddyjskich: http://SASANA.PL/