Pierwszy film wyjaśniający czym jest Theravāda. Jeśli chciałbyś zasugerować temat kolejnego filmu, napisz proponowane hasło, najlepiej słowo pāḷijskie w komentarzu do filmu.

Theravāda znaczy dosłownie: „to, co powiadają starsi”, jest zatem nazywana doktryną starszych. „Thera” to pāḷijskie słowo, w sanskrycie brzmiące „sthāvira”, oznacza wyświęconego mnicha, który wytrwał w szatach przez co najmniej 10 pór deszczowych, czyli 10 lat. „Vāda” pochodzi od czasownika „vadati” – „mówić”, oznacza więc to, co powiedziane. Szkoła theravādy wyodrębniła się z vibhajjavādy, a pāḷijskie słowo „vibhajja” oznacza analizę, rozróżnianie, więc jest to również nauka, doktryna rozumowania.

Theravāda jest najdłużej istniejącą szkołą wywodzącą się z wczesnych szkół buddyjskich. Już na drugim synodzie buddyjskim (w Vesali, w 383 roku przed Chrystusem), sthāviravādini zajęli konserwatywne stanowisko wobec pomniejszych reguł z Vinaya Piṭaki, czyli Kosza Dyscypliny mnichów i mniszek, będąc w opozycji do mahāsāṃghików (tzw. „większej społeczności”). W czasie rządów indyjskiego króla Aśoki, odbył się trzeci synod buddyjski (w mieście Pāṭaliputta, w 253 roku przed Chrystusem). Przyjęto tam ortodoksyjną interpretację tekstów buddyjskich, będących podwaliną nauk theravādy.

Dzięki synowi indyjskiego króla Aśoki, Mahindzie, który przywiózł ze sobą na Sri Lankę zbiór tekstów Tipiṭaki, zdołano przeszczepić na wyspę wierzenia buddyjskie, praktyki i tradycje, jakie wtedy obowiązywały. W rezultacie cały ten dorobek został zachowany i przekazywany kolejnym pokoleniom, które kontynuowały tradycję na Sri Lance, nazywając tę linię tāmraparṇīya, czyli „linia lankijska”. Mniej więcej w 110 roku przed Chrystusem spisano na wyspie cały kanon pāḷijski. Ze Sri Lanki theravāda zaczęła rozprzestrzeniać się na Azję Południowo-Wschodnią, na dzisiejszą Birmę, Tajlandię, Kambodżę i Laos.

W obecnych czasach tradycję tę uważa się za bezkompromisową, konserwatywną i ortodoksyjną. Skupia się ona znacznie bardziej na życiu monastycznym niż pozostałe odłamy buddyzmu. Czasami, błędnie, określa się ją mianem hināyāny („niższego” bądź „gorszego wóz”) w opozycji do mahāyāny („wielkiego wozu”). Jest to niewłaściwe zarówno ze względu na poprawność merytoryczną, jak i historyczną. Theravāda przywiązuje dużą wagę do rozwoju współczucia i miłującej dobroci. Nie jest to samolubna droga prowadzącą wyłącznie do własnego Przebudzenia. Kładzie duży nacisk na stopniowy rozwój i rzetelność w nauczaniu Dhammy. Zwolennicy mahāyāny stosują tę nazwę (hināyāna) do określenia 18 szkół wczesnego buddyzmu, w opozycji do bodhisattvayany (tak zwanego „wozu bodhisattwy” czyli istoty poświęcającej swoje wyzwolenie z cierpienia na rzecz innych), więc ta pejoratywna nazwa nie powinna mieć żadnego związku z theravādą.

Ponieważ theravāda zadomowiła się w Azji Południowo-Wschodniej, jest czasem nazywana buddyzmem południowym, podczas gdy mahāyāna, która migrowała ku północy, z Indii do Chin, Tybetu, Japonii i Korei, znana jest jako buddyzm północny.

Ciekawostką jest fakt, że termin „theravāda” użyty został w kanonie pāḷijskim do opisu nauki Āḷāra Kālāmy, jednego z pierwszych nauczycieli Siddhatthy Gotamy, zanim stał się on Przebudzonym. Więcej o tym można znaleźć w Ariyapariesanā Sutcie (MN.026 – Mowie o uszlachetniającym poszukiwaniu).

Buddha, Przebudzony, nie stworzył buddyzmu. Nazywał swój system nauczania Dhamma-Vinayą – „Nauką i Dyscypliną”. Założył zakon bhikkhów (mnichów) i bhikkhuṇī (mniszek) tworzących Saṅghę (zgromadzenie, społeczność), która do dziś kontynuuje przekazywanie nauk kolejnym pokoleniom.

Językiem kanonicznych tekstów theravādy jest pāḷijski, wywodzący się z gałęzi indoeuropejskiej. Czcigodny Ānanda, kuzyn i powiernik Buddhy, zapamiętał większość jego mów i dzięki temu mógł przekazać Dhammę (czyli Naukę Błogosławionego) kolejnym generacjom. Wkrótce po śmierci Buddhy (około 480 rok przed Chrystuesm) pięciuset najstarszych mnichów wraz z Ānandą zebrało się, aby wyrecytować i zweryfikować wszystkie mowy (suttanta), które usłyszeli podczas czterdziestu pięciu lat nauczania Buddhy. Był to pierwszy synod buddyjski. Większość z tych mów rozpoczyna się pāḷijskim zdaniem: „Evaṃ me sutaṃ” – „Oto com usłyszał”. Recytatorem Vinayi, Kosza Dyscypliny Zakonnej, był Czcigodny Upāli.

Nauki były przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie. Przez wieki Saṅgha systematycznie zbierała się i porządkowała je, tworząc trzy zbiory: Vinaya Piṭakę (Kosz Dyscypliny – czyli teksty dotyczące reguł i zwyczajów Saṅghi), Sutta Piṭakę (Kosz Mów – czyli nauki Buddhy i jego bliskich uczniów) oraz Abhidhamma Piṭakę (Kosz Szczególnej/Wyższej Doktryny – czyli szczegółowe psychologiczno-filozoficzne analizy Dhammy). Razem te trzy zbiory znane są jako Tipiṭaka – Trzy Kosze lub Trójkosz, jedyny kompletny kanon pism buddyjskich na świecie. W III wieku przed Chrystusem lankijscy mnisi, zaczęli opracowywać wyczerpujące komentarze do Tipiṭaki, które na początku V wieku po Chrystusie zostały zestawione i przetłumaczone na pāḷijski. Tipiṭaka wraz z postkanonicznymi tekstami (komentarzami, kronikami i innymi) stanowią kompletny zbiór klasycznej literatury theravādy.

Nie ma dowodów na to, że Tipiṭaka zawiera słowa wypowiedziane przez historycznego Buddhę. Praktykujący buddyści nigdy nie widzieli w tym problemu, ponieważ nauczanie jest przeznaczone do praktycznego zastosowania we własnym życiu. Każdy może sam ocenić, czy rzeczywiście daje obiecane rezultaty. Ostatecznie liczy się prawda wiodąca do Przebudzenia, na którą wskazują słowa Tipiṭaki, a nie słowa same w sobie.

Podstawę doktryny theravādinów stanowi nauka o trzech charakterystykach poznawalnego świata. Anicca – oznacza nietrwałość wszelkich wytworzonych zjawisk. Dukkha – znaczy cierpienie lub brak satysfakcji z nietrwałych, wytworzonych zjawisk. Anattā – to trzecia charakterystyka, oznaczająca brak trwałej i niezmiennej istoty, przy jednoczesnym zrozumieniu, że pełnię doświadczenia własnego „ja” stanowi pięć składowych.

Celem theravādinów jest osiągnięcie stanu wyzwolenia od cierpienia zgodnie z Czterema Szlachetnymi Prawdami. Idąc za Pierwszą Szlachetną Prawdą należy rozpoznać dukkhę, cierpienie, krzywdę. Druga mówi o przyczynie cierpienia, którą jest taṇhā, pragnienie, łaknienie, głód stawania się, niebytu i przyjemności zmysłowych. Trzecia Szlachetna Prawda mówi o stanie Nieuwiązania, Nibbānie (w sanskrycie Nirvāṇie), wyzwoleniu, odpuszczeniu pragnienia. Czwarta Szlachetna Prawda pokazuje drogę do osiągnięcia tego dzięki Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżce. Jej elementy to: 1. Sammā-diṭṭhi – Właściwy Pogląd, 2. Sammā-saṅkappa – Właściwe Nastawienie, 3. Sammā-vācā – Właściwa Mowa, 4. Sammā-kammanta – Właściwe Działanie, 5. Sammā-ājīva – Właściwy Sposób Życia, 6. Sammā-vāyāma – Właściwy Wysiłek, 7. Sammā-sati – Właściwa Uważność, 8. Sammā-samādhi – Właściwe Skupienie.

Pojęcie przyczyny i skutku lub związku przyczynowego jest kluczowym zagadnieniem w naukach theravādy. Idea ta wyrażona jest na kilka sposobów, w tym w Czterech Szlachetnych Prawdach, ale przede wszystkim w paṭicca-samuppādzie (współzależnym powstawaniu).

Medytacja (bhāvanā) jest bardzo ważnym elementem ścieżki i niezbędnym narzędziem wiodącym ku nieuwarunkowanej wolności i Bezśmiertelności. Między innymi dzięki czterem ustanowieniom uważności (satipaṭṭhāna) można osiągnąć cztery stopnie Przebudzenia, poczynając od Sotāpanna – wchodzącego w strumień, przez Sakadāgāmi – raz-powracającego, Anāgāmī – niepowracającego, aż do stanu Arahanta – godnego, w pełni wyzwolonego. Theravāda naucza, że Arahanci, tak jak Buddha, uwolnili się z saṃsāry, kołowrotu ponownych wcieleń i ten stan jest trwały, to znaczy nie mogą z niego wypaść lub cofnąć tego osiągnięcia.

Celem theravādina jest jak najszybsze wyzwolenie się z cierpienia. Dzięki temu oraz dzięki współczuciu będzie mógł pomagać innym w osiągnięciu najwyższego celu, zarówno w trakcie praktykowania, jak i po Przebudzeniu. Theravāda stara się zachować pełnię Ścieżki, nie koncentrując się wyłącznie na specyficznych aspektach Dhammy, ponieważ nauczanie Błogosławionego zawarte w tekstach dotyczy wielu aspektów życia, czy to świeckich wyznawców, czy członków zakonu. Trzy podstawowe aspekty Ścieżki: sīla (wskazania dotyczące moralności) samādhi (skupienie umysłu) czy paññā (mądrość) są jedynie środkami prowadzącymi do osiągnięcia ostatecznego celu praktyki, który Buddha opisał słowami:

„Istnieje, mnisi, Niezrodzone, Niepowstałe, Nieuczynione, Niewytworzone. Gdyby, mnisi, nie było Niezrodzonego, Niepowstałego, Nieuczynionego, Niewytworzonego, nie byłoby ucieczki od tego, co zrodzone, powstałe, uczynione i wytworzone. Lecz ponieważ, mnisi, istnieje Niezrodzone, Niepowstałe, Nieuczynione, Niewytworzone, istnieje ucieczka od tego, co zrodzone, powstałe, uczynione i wytworzone”.

Tatiyanibbānapaṭisaṃyutta Sutta (Uda.73 – Trzecia mowa o tym co związane z Nibbāną)