To dość ciekawe, że język, który nazywamy Pāḷi - czyli kanoniczny język tradycji Theravādy - nie posiada jakichkolwiek dowodów materialnych, które by można znaleźć w Indiach, czy to w postaci starożytnych inskrypcji, czy w jakimkolwiek piśmiennictwie.

Język, jaki został uwieczniony na słupach zwanych edyktami króla Aśoki, choć dość podobny do palijskiego, jednak nim nie jest. Pierwsze wzmianki o języku Pāḷi pochodzą ze Sri Lanki i to stamtąd rozprzestrzenił się on, wraz z Tipiṭaką oraz jej komentarzami, na inne kraje theravādyjskie. Mimo iż język ten został odkryty pierwotnie na Sri Lance, nikt nie wierzy, że palijski powstał na Wyspie Syngalezów (Sīhaladīpa).

Gdzie zatem jest ojczyzna palijskiego? Jakie są jego źródła? Niektórzy europejscy badacze Orientu próbowali zlokalizować kolebkę języka Pāḷi w różnorodnych regionach Indii takich jak: Kosala, Avanti, Kosambi, Taxila, region Vindhaya, Kālinga, Pāṭalīputta i Magadha.¹

Poczynając od starożytnego Cejlonu (dawna nazwa Sri Lanki), czyli od III wieku przed Chr., gdzie przechowywano i przekazywano z pokolenia na pokolenie teksty Tipiṭaki i jej komentarzy, tradycyjnie uznawano, że palijski jest tożsamy z językiem Māgadhī, jakim mówiono w Magadha, będący rdzennym językiem (mūla-bhāsa) jakim posługiwał się sam Buddha.

Jest całkiem prawdopodobne że Buddha posługiwał się kilkoma miejscowymi dialektami jakimi mówiono w Magadzie w VI wieku przed Chr. W pewnym sensie każdy z nich lub też wszystkie razem wzięte mogły być zgodnie z prawdą nazywane Māgadhī. Pomimo, że nie dysponujemy precyzyjną wiedzą o tych dialektach, możemy z dużym prawdopodobieństwem założyć, że nie różniły się one zbytnio między sobą. Natomiast to czy Buddha faktycznie mówił tym samym językiem, w którym spisano Tipiṭakę, to już zupełnie inna sprawa.

Język, który nazywamy w dzisiejszych czasach Pāḷi, nie jest homogenicznym (jednorodnym) a raczej złożonym językiem zawierającym w sobie kilka rodzai dialektów i form językowych. Prawdopodobnie bazuje na jednym z odłamów Māgadhī, w którym mógł mówić Buddha, a z której to formy ewoluował sztuczny język pisany. To co zwiemy buddyjskim Sanskrytem (czy też buddyjską hybrydą Sanskrytu) także jest sztucznym językiem. Jest to forma zsanskrytyzowanego Pāḷi, nie występująca w innych, nie-buddyjskich tekstach starożytnych Indii. Bramini mięli więc swe teksty spisane w Sanskrycie, dżiniści używali Ardhamāgadhī, buddyści także mogli więc wytworzyć swój własny język, bazujący i wywodzący się z jednego lub nawet kilku dialektów jakimi mówił Buddha.

Syn króla Aśoki, Mahinda, który przywiózł i ustanowił buddyzm na Sri Lance, przybył tam właśnie z Pāṭalīputty, stolicy ówczesnego Imperium Magadhy. Przywiózł ze sobą na wyspę zbiór tekstów Tipiṭaki, wyrecytowanej, zredagowanej, ostatecznie przyjętej i zaakceptowanej wersji przez trzeci synod buddyjski, jaki miał miejsce w Pāṭalīputrze, w trzecim wieku przed Chr., przeszczepiając jednocześnie na Sri Lankę wierzenia buddyjskie, praktyki i tradycje jakie obowiązywały i jakie zostały przyjęte przez Saṇghę z Magadhy. W rezultacie cały ten dorobek został przyjęty, zachowany i przekazywany kolejnym pokoleniom, kontynuując tę tradycję na Sri Lance. Jeśli powstały jakiekolwiek kontrowersje odnośnie Vinayi, jak choćby poprawność jednostki miary zwanej pāda, zaczęto sprawdzać komentarze² doszukując się miary zwanej Magadha-nāli, pochodzącej z Magadhy. Nie była to Kosala-nāli, Avanti-nāli, Kosambi-nāli, czy Kālinga-nāli. Świadczy to jak istotne były na Cejlonie wszelkie tradycje pochodzące z Magadhy.

Stwierdzenie zatem, że językiem Tipiṭaki, którą przywiózł ze sobą Mahinda z Magadhy mół być język Māgadhī wydaje się być całkiem naturalne i racjonalne. Na Sri Lance zresztą język ten zawsze zwano Māgadhī. Druga część Mahāvaṃsy, skomponowanej w XIII wieku, twierdzi że nauczyciel Buddhaghosy z Indii kazał mu popłynąć na Sri Lankę by przetłumaczyć komentarze na "język Magadhów" ("Māgadhānaṃ niruttiyā").³ Autor Thūpavaṃsa (XIII wiek) twierdzi iż dzieło to było skomponowane wcześniej w języku Magadhy ("Māgadhā nirutti").⁴ We wstępie do Dāthavaṃsy (także XIII wiek) autor tego tekstu deklaruje iż spisuje go w języku magadhejskim ("niruttiyā Māgadhikāya") dla dobra wszystkich ludzi w innych krajach. Trzecia część Mahāvaṃsy (XIV wiek) mówi że król Vijayabāhu Pierwszy "…własnoręcznie skomponował to dzieło w perfekcyjnym języku Magadhy".⁵

Istnieje bardzo ciekawa i pouczająca historia w Cullavagga, w Vinaya Piṭace,⁶ dzięki której możemy dowiedzieć się nieco więcej o języku, bądź językach, w których nauczał Buddha i których uczniowie później używali by przekazywać nauki innym.

Pewnego razu dwaj bracia, Yamelu i Tekula, urodzeni w bramińskiej rodzinie, obdarzeni wyrafinowaną mową i ponadprzeciętną elokwencją, zbliżyli się do Buddhy, mówiąc:

"Błogosławiony, obecnych jest tu wielu mnichów, o różnych imionach, pochodzący z różnych klanów, z różnych kast, którzy wstąpili do mnisiej Saṇghi z wielu różnych rodzin. Przeinaczają oni słowa Buddhy ("Buddhavacana") na swoje własne dialekty ("sakāya niruttiyā"). Dlatego, Czcigodny, proponujemy przełożyć słowo Buddhy w chandy ("chandaso āropema")

Buddha zganił ich, odrzucając ich propozycję, ponieważ przekład jego słów w chandy nie byłby z korzyścią dla zwykłych ludzi. Zatem, zwracając się do całego zgromadzenia mnichów, Błogosławiony wydał następujący zakaz, który obecnie stanowi regułę w Vinayi:

"Mnisi, słowo Buddhy ("Buddhavacana") nie powinno być przekładane w chandy. Ktokolwiek będzie tak postępował, winny będzie występku "nieodpowiedniego działania" (dukkaṭa). Mnisi, zezwalam wam poznawać słowo Buddhy w swoim własnym dialekcie ("sakāya niruttiyā").

Napisano wiele rozpraw tyczących się dwóch kwestii występujących w tym fragmencie, mianowicie: czym są chandy i co jest dokładnie rozumiane pod pojęciem sakāya niruttiyā?

Samantapāsadikā, dzieło komentatorskie Vinayi wyjaśnia termin "chandaso" w ten sposób: "Vedaṃ viya sakkatabhāsāya vācanāmaggaṃ" - "sposób (dosł. droga) recytacji w Sanskrycie tak jak (recytacyjny język) Ved".⁷ Oczywiście powszechnie znanym faktem jest to, że to co nazywamy Sanskrytem t.j. klasycznym Sanskrytem (laukikabhāṣā) to twór znacznie późniejszy od czasów Buddhy. Powstał nawet później niż język palijski w którym spisano Tipiṭakę. Z pewnością więc dwaj mnisi nie proponowali przekładu słowa Buddhy na język, który jeszcze nie istniał w tamtym czasie. To co mięli na myśli mówiąc chandaso oznaczało vaidikabāṣā, język Ved, w którym byli biegli, jako że pochodzili z bramińskiej rodziny i szczycili się tym dziedzictwem. Najwidoczniej nie mięli większego poważania dla lokalnych dialektów.

Język Ved, w ogólnym i niesprecyzowanym kontekście także mógł być zwany Sanskrytem. Gdy komentarz wyjaśnia: "sposób recytacji w Sanskrycie tak jak (recytacyjny język) Ved" bezsprzecznie oznaczać to będzie Sanskryt jako język Ved, t.j. vaidikabāṣā. W innym miejscu, komentarz odnośnie ustępu "sāvittī chandaso mukhaṃ"⁸ wyjaśnia, że sāvittī znaczy próg (lub pierwszeństwo) chand. Komentarz Suttanipāta mówi: "ponieważ powinno być to (sāvittī) studiowane jako pierwsze przez tych, którzy chcą uczyć się Ved"⁹ Całkiem wyraźnie widać tu, że komentator używał słowa Veda jako synonimu lub jako terminu wyjaśniającego chandy. Staje się więc niewyobrażalne by Buddhaghosa, który tłumaczył te komentarze z syngaleskiego na palijski, nie miał pojęcia o ważności terminu chanda. To czego zabronił Buddha to przekładanie jego słów na jezyk Ved, na język metryczny lub podobny.

Ta sytuacja dwóch mnichów z Cullavaggi jest także opisana w Vinayach innych grup; Mahīśaków, Dharmauptaków, Sarvāstīvādinów oraz Mūlasarvāstīvādinów, z niewielkimi zmianami czy modyfikacjami.¹⁰ Zwłaszcza Mūlasarvāstīvāda Vinaya i Vinayamātṛkā dają wyraźne świadectwo tego jak próbowano zdobyć pozwolenie na przekład słowa Buddhy na chandy, by można było recytować teksty, tak jak recytuje się Vedy. Prośba ta została odrzucona przez Buddhę.

I-tsing, który przetłumaczył Mūlasarvāstīvāda Vinayę na język chiński wyjaśnia to w przypisie: "Chandy to bramińska metoda recytacji. Przedłużają oni intonację. Palcami robią znaki w powietrzu by pokazać interpunkcję i oznaczenia. Mistrz intonuje pierwszy, pozostali podążają za nim."

Jeśli słowo Buddhy zostałoby przełożone w chandy (czyli na język Ved) wtedy to dźwięk, intonacja i wymowa miałyby większą wartość w nauczaniu aniżeli sama istota przekazu Buddhavacany. To dlatego Buddha odrzucił i potępił ten pomysł.

Kolejną kwestią jest znaczenie wspomnianego wcześniej sakāya niruttiyā. Wyrażenie to pojawia się dwa razy w urywku z Cullavaggi: raz jako propozycja dwóch mnichów, którzy uskarżali się na bhikkhów z różnych klanów i kast, którzy jakoby przeinaczali słowo Buddhy w swoich własnych mowach (sakāya niruttiyā). Drugi raz wyrażenie to użyte zostaje przez Buddhę, jako reguła, pozwalająca uczyć się i przekazywać Buddhavacanę w swych rodzimych dialektach (sakāya niruttiyā).

Komentarz mówi: "Tutaj sakāya niruttiyā oznacza ówczesną mowę Māgadhy, jaką posługiwał się Buddha"¹¹ Komentarz ten napisany został odnośnie drugiego przypadku użycia wyrażenia tj jako reguła Vinayi stworzona przez Buddhę. Co do pierwszego przypadku, tj skargi dwóch mnichów, nie ma odnośnie tego żadnych komentarzy.¹² Wyraźnie pokazuje to, że komentarz rozumie "sakāya niruttiyā" w pierwszym znaczeniu, jako "w swoim własnym dialekcie". Jest oczywiste, że dwaj mnisi nie mogli się uskarżać że słowa Buddhy są przeinaczane przez innych mnichów "(w mowie) jaką posługiwał się Buddha".¹³ Byłoby to zatem identyczne z oskarżeniem, że sam Buddha używa pospolitego dialektu. W drugim przypadku komentator stara się więc jedynie zwrócić uwagę mówiąc "tutaj" wskazując, iż "oznacza ówczesną mowę Māgadhy, jaką posługiwał się Buddha".

Jednak nawet i takie wyjaśnienie jakie podaje komentarz nie brzmi zbyt racjonalnie. W pierwszym przypadku "sakāya niruttiyā" z pewnością odnosi się do wszelkich dialektów, w jakich przekazywane było nauczanie Buddhy. W drugim przypadku także, zarówno z gramatycznego jak i logicznego punktu widzenia "sakāya niruttiyā" musi się odnosić do tych samych różnorodnych dialektów w jakich przekazywano słowa Buddhy. Trudno uwierzyć w to, że Oświecony chciałby by ludzie z różnych krajów i regionów uczyli się jego słów, jego nauczania w języku jakim on się posługiwał. Błogosławiony nie miał specjalnych preferencji, żadnego przywiązania czy poczucia wyższości lub dumy względem jakiegokolwiek języka. Zakazał przekładu swych nauk na język Ved ponieważ, jak wyjaśnił to w momencie tworzenia tej reguły, nie byłoby to korzystne dla ogółu ludzi. Co więcej, jego słowa i nauczanie stałoby się, tak jak Vedy, zarezerwowane dla garstki uprzywilejowanej klasy arystokratów i byłyby niedostępne szerokim masom ludzi. Takie rozwiązanie byłoby zupełnie niezgodne z tym czego nauczał Przebudzony, kłóciłoby się z jego naukami o równości, jak też z bezgranicznym współczuciem, które nieustannie go wypełniało.

W związku z tym, warto przytoczyć fragment nadmieniający to co Buddha myślał o językach. Mamy odnośnie tego fragment z Majjhima Nikāyi, gdzie w Araṇavibhanga Sutcie dość przejrzyście wyjaśniona jest postawa jaką miał Błogosławiony odnośnie różnych dialektów. Przebudzony mówi tam:

Było powiedziane: „nie powinien bezkompromisowo obstawać przy słownictwie danego języka (janapada-nirutti - dialektu własnej prowincji czy kraju) i nie powinien nadużywać ustalonych terminów.” Odnośnie czego było to powiedziane?

Co, o mnisi, jest bezkompromisowym obstawaniem przy słownictwie danego języka i jest nadużywaniem ustalonych terminów? Oto, mnisi, w różnych krainach ludzie nazywają tę samą rzecz inaczej: pātī [talerz], patta [miska], vitta [naczynie], sarāva [spodek], dhāropa [rondel] , poṇa [panew], pisīlava [kocioł].¹⁴ Tak jak jest to nazwane w danej krainie, ktoś posiada silne przekonanie, jest przeświadczony i stanowczy, twierdząc: „Tylko to jest prawdziwe, reszta jest bezsensowna.” To jest, o mnisi, bezkompromisowe obstawanie przy słownictwie danego języka i nadużywanie ustalonych terminów.

Co, o mnisi, nie jest bezkompromisowym obstawaniem przy słownictwie danego języka i nie jest nadużywaniem ustalonych terminów? Oto, mnisi, w różnych krainach ludzie nazywają tę samą rzecz inaczej: pātī, patta, vitta, sarāva, dhāropa, poṇa, pisīlava. Tak jak jest to nazwane w danej krainie, ktoś bez zbytecznego przywiązania myśli: „Zdaje się, że tutejsi czcigodni mówią odnośnie tej rzeczy.” To, o mnisi, nie jest bezkompromisowym obstawaniem przy słownictwie danego języka i nie jest nadużywaniem ustalonych terminów.

^{Araṇavibhanga Sutta (MN.139 - Mowa o klasyfikacji bezkonfliktowości)}

Na końcu tej sutty Błogosławiony mówi by nie być obsesyjnie przywiązanym do konkretnego dialektu i by nie odchodzić od ustalonego paradygmatu czy też terminu, co oznacza kroczenie "pokojową ścieżką" (araṇa-paṭipada) oraz "odpowiednią ścieżką" (sammā-paṭipada). W przeciwnym razie, obstając przy swym języku zbyt mocno i odchodząc od ogólnie przyjętych określeń i desygnatów wchodzi się na "niewłaściwą ścieżkę" (micchā-paṭipada), na "ścieżkę konfliktu" (saraṇa - dosł. wojenną ścieżkę).

Dzięki temu można wyraźnie dostrzec, że Buddha uznawał wszelkie dialekty i języki jako równoprawne. Jeśli uznamy tę suttę jako oryginalną mowę Buddhy, trudno będzie nam zgodzić sie z tym, że ten sam Buddha kazałby ludziom z innych prowincji i krajów uczyć się jego nauczania wyłącznie w jednym języku, w dialekcie, którym mówił dwa i pół tysiąca lat temu. W kontekście tej sutty całkiem logicznym byłoby zatem to, że wyrażenie "sakāya niruttiyā" w regule Vinayi w zbiorze Cullavagga, cytowane wcześniej, odnosi się nie tylko do Māgadhī, ale do wszystkich dialektów, włączając w to Māgadhī, oraz inne języki, jakimi mówił Buddha, jak też odnośnie tych dialektów, które były mu obce.

Mimo tego, że Buddha nakazywał swym uczniom nauczać i pobierać Jego nauki w swych własnych językach, to niemal dwa i pół wieku po Jego ostatecznej parinibbānie zwołano trzeci synod buddyjski w Pāṭaliputta, gdzie ustalono i zredagowano kanon nie w różnych dialektach, lecz w jednym języku, jakim posługiwano się w Māgadzie, czyli w Māgadhī, dziś zwanym Pāḷi.

Pierwotnie jednak słowo "Pāḷi" nie oznaczało nazwy języka. W V wieku po Chr. gdy Buddhaghosa tłumaczył stare, syngaleskie komentarze na język jaki zwiemy dziś palijskim, nie wspominał że przekłada te teksty na Pāḷi. W swych wstępnych wersach do czterech głównych komentarzy¹⁵ pisał, że przekłada je z syngaleskiego (sīhalabhāsā) na "piękny język" (manoramaṃ bhāsaṃ), w zgodności z systemem Tanti (tantinayānuccavikaṃ). Tutaj Tanti oznacza "święte pisma" tj oryginalne teksty Tipiṭaki. W kolejnym miejscu, we wstępie do komentarza Vinayi¹⁶ Buddhaghosa pisze, że stare komentarze nie są zrozumiałe dla ludzi z innych krajów, ponieważ spisane są w języku syngaleskim, zatem przełoży je "zgodnie z trybem Pāḷi" (pāḷinayānurūpaṃ). Możemy tu zauważyć, że Buddhaghosa używa zamiennie Tanti i Pāḷi, uznając je za synonimy. Następnie, we wstępnych wersach do komentarzy odnośnie Dhammasaṅgaṇī¹⁷ jednego z tekstów Abhidhamma Piṭaki, Buddhaghosa wyraża się w nieco inny sposób, mówiąc iż tłumaczy "na język zgodny z porządkiem Tanti" (tantinayānugaṃ bhāsaṃ). Nadal jednak nie wspomina on nazwy tego języka. Pod-komentarze (Ṭīka)¹⁸ spisane kilka wieków później wyjaśniają wyrażenia "piękny język", "zgodnie z trybem Pāḷi", "język zgodny z porządkiem Tanti" (przytoczone powyżej) jako znaczące Māgadhabhāsa czyli "język Māgadhy". Nie jest tam napisane, że jest to język Pāḷi, tak jak zwiemy go w dzisiejszych czasach.

W komentarzach terminu Pāḷi używa się by oznaczyć tekst Tipiṭaki (pāṭha) w odróżnieniu od jej komentarza (Aṭṭhakathā), lecz nigdy w znaczeniu odrębnego języka.¹⁹ W momencie gdy Buddhaghosa wyjaśnia jakiś termin czy konkretne słowo lub fundamentalne pytanie doktrynalne, dość często podaje komentarze lub przypisy tego typu: "Nie można tego znaleźć ani w Pāḷi (tekście), ani w Aṭṭhakathā (komentarzu)".²⁰ lub "W Pāḷi napisane jest jako jaññā… nie ma o tym w komentarzach…"²¹ lub też "poznawszy komentarz i Pāḷi…"²²

Co więcej, Buddhaghosa przyrównuje znaczenie Dhammy (tutaj jako "pierwotne nauczanie") zarówno z Pāḷi jak i Attha (to, co jest; sens) oraz z Aṭṭhakathā (komentarze) mówiąc: "Poznawszy attha (sens) jak też pojąwszy uprzednio Dhammę, oznacza zrozumienie Aṭṭhakathy (komentarzy) oraz Pāḷi (tekstów)"²³ Nawet w drugiej części Mahavaṃsy, napisanej w XIII wieku, termin Pāḷi używany jest dla odróżnienia tekstów Kanonu Tipiṭaki od komentarzy, jak choćby tu: "Pāḷi (tekst) został tu podany, nie ma Aṭṭhakathy (komentarzy)."²⁴

W komentarzach²⁵ można nawet znaleźć wyrażenie Pāḷipotthaka w znaczeniu "manuskrypt kanoniczny" jednak nie znajdziemy tam Pāḷibhāsā - język Pāḷi.²⁶ Pierwszy raz napotykamy termin Pāḷibhāsā we wstępie do Rasavāhinī, księgi poczytnych historii spisanych w palijskim w XIV wieku. Tamże autor wspomina, że opowieści te zostały przetłumaczone na język Pāḷi (Pāḷibhāsato parivattesi) z oryginału w syngaleskim, którego dokonał mnich Raṭṭhapāla, żyjący w Mahaviāra na Sri Lance. Jednak nawet tutaj wyrażenie Pāḷibhāsā może być użyte jedynie by określić "język Pāḷi" czyli język świętych tekstów, tak jak Tantibhāsā "język Tanti" - także znaczący język świętych tekstów.

W późniejszych czasach Pāḷi stało się nazwą dla języka, tak jak dziś to rozumiemy. To całkiem interesujące jak desygnat Pāḷi, pierwotnie znaczący "święty tekst", z czasem rozwinął się i przemienił w nazwę języka w jakim święty tekst jest spisany. W dzisiejszych czasach palijski jest najstarszym, oryginalnym językiem trzech koszy Kanonu (Tipiṭaki) wraz z komentarzami, może być więc śmiało uznany za język, który przechował autentyczną tradycję począwszy od conajmniej III wieku przed Chr.

Chcąc wykorzystać część lub całość tego dzieła, należy używać licencji GFDL:

Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję lub/i modyfikację tego tekstu na warunkach licencji GNU Free Documentation License w wersji 1.2 lub nowszej, opublikowanej przez Free Software Foundation.

---

Można także użyć następującej licencji Creative Commons:
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 3.0

Źródło: Copyright © Walpola Sri Rahula Foundation Trust
Buddhist Study & Research Institute
Kotte, Sri Lanka 1997

Redakcja portalu tłumaczeń buddyjskich: http://SASANA.PL/

Tłumaczenie: Har-Dao