Mistrzynie życia duchowego. Buddyzm, Sri Lanka, rewolucja to film dokumentalny będący świadectwem odradzania się tradycji wyświęcania kobiet na mniszki buddyjskie.

Zaraz po osiągnięciu Przebudzenia Buddha powiedział: „Nie odejdę, dopóki nie ustanowię czterech filarów społeczności: bhikkhów (mnichów), bhikkhunī (mniszek), osób świeckich – kobiet i mężczyzn”. Mimo że Buddha ustanowił zakon bhikkhunī, w XI wieku linia ordynacji kobiet w tradycji theravādy wygasła. Od tego czasu uważa się, że kolejne mniszki nie mogą być wyświęcane.

Film dokumentalny Mistrzynie życia duchowego. Buddyzm, Sri Lanka, rewolucja opowiada historię kobiet, które w imię wprowadzenia w życie nauk Buddhy, ale wbrew oficjalnemu stanowisku Saṅghi mnichów, przyjęły pełne święcenia na bhikkhunī – mniszki buddyjskie w tradycji theravādy. Bohaterki filmu to Bhikkhunī Kusuma (święcenie: 1996), Bhikkhunī Dhammananda (święcenie: 2003) oraz Bhikkhunī Gautami (święcenie: 2016) – pierwsze we współczesnej historii w pełni wyświęcone mniszki w swoich krajach.

Historia – nauki Buddhy vs. patriarchalna tradycja

Film dokumentalny Mistrzynie życia duchowego. Buddyzm, Sri Lanka, rewolucja opowiada historię kobiet, które w imię wprowadzenia w życie nauk Buddhy, ale wbrew oficjalnemu stanowisku Saṅghi mnichów, przyjęły pełne święcenia na bhikkhunī – mniszki buddyjskie w tradycji theravādy. Stały się pierwszymi we współczesnej historii w pełni wyświęconymi mniszkami w swoich krajach.

Zaraz po osiągnięciu Przebudzenia Buddha powiedział: „Nie odejdę, dopóki nie ustanowię czterech filarów społeczności: bhikkhów (mnichów), bhikkhunī (mniszek), osób świeckich – kobiet i mężczyzn”. Z tych słów jasno wynika, że intencją Buddhy było ustanowienie zakonu bhikkhunī. Jednak mimo tego Saṅgha mniszek buddyjskich nigdy nie dorównała wielkością zgromadzeniu mnichów. W tradycji theravādy, jednej z trzech głównych współczesnych szkół buddyjskich, która wywodzi się bezpośrednio od nauk Buddhy, żeński zakon dotarł jedynie na Sri Lankę. Linia przekazu została zapoczątkowana na wyspie w III w. p.n.e. przez Bhikkhunī Saṅghamittę, córkę Aśoki – władcy indyjskiego imperium Maurjów. W XI wieku, na skutek wojen i słabszego społecznego wsparcia, linia ordynacji kobiet została przerwana.

Według tradycji, aby kobieta mogła zostać bhikkhunī, wyświęcenie musi być przeprowadzone zarówno przez zgromadzenie mniszek, jak i mnichów. W związku z tą zasadą, od tamtego czasu, wysuwany jest argument, że kobiety nie mogą być wyświęcane, ponieważ nie ma bhikkhunī, które mogłyby udzielić święceń.

Obecnie w buddyzmie theravāda możemy zaobserwować ogromne zmiany. Po ponadtysiącletniej przerwie kobiety odzyskują prawo, aby być mniszkami. To prawie tak, jakby w religii katolickiej kobiety zaczęły mieć możliwość przyjmowania święceń kapłańskich. Kwestia ordynacji kobiet wzbudza ogromne emocje. Jej przeciwnicy uważają święcenia kobiet za niezgodne z Vinaya (Vinaya – reguły monastyczne dla mnichów i mniszek). Zwolennicy odwołują się do słów Buddhy i odmiennych interpretacji reguł monastycznych.

Bohaterki – rebeliantki czy przykładne uczennice Buddhy?

Trzy główne bohaterki filmu są pionierkami odradzania się tradycji wyświęcania kobiet na mniszki buddyjskie – bhikkhunī. Rewolucję zapoczątkowała mieszkająca na Sri Lance Bhikkhunī Kusuma, która jest pierwszą kobietą wyświęconą na mniszkę po ponadtysiącletniej przerwie (święcenie: 1996, Indie). Bhikkhunī Dhammananda to pierwsza mniszka z Tajlandii (święcenie: 2003, Sri Lanka). Bhikkhunī Gautami – pierwsza mniszka z Bangladeszu (święcenie: 2016, Sri Lanka).

Główne bohaterki łączy to, że jako pionierki ordynacji kobiet stanęły przed dylematem, czy podążać za naukami Buddhy, ryzykując utratę akceptacji i narażając się na krytykę, czy żyć zgodnie z kulturowo przyjętymi normami za cenę rezygnacji z życia według nauk Przebudzonego. Jednocześnie wszystkie trzy, jako główne nauczycielki w swoich krajach, gdy wkraczały na zupełnie nowy, nieznany teren, miały świadomość, że otwierają przestrzeń i przecierają szlaki dla wielu innych kobiet. Wszystkie trzy wybrały to pierwsze, stając się dziejotwórczymi postaciami procesu odbudowy składającej się z czterech filarów społeczności ustanowionej przez Buddhę. Jednak mimo powyższych podobieństw każda z bohaterek jest zupełnie inna.

Bhikkhuni Kusuma jest najstarsza z nich, w momencie kręcenia filmu ma 87 lat. Jest świadoma historycznej roli jaką odegrała w ponownym ustanowieniu ordynacji kobiet. Z jej relacji dowiadujemy się, jak doszło do pierwszego wyświęcenia kobiet po tysiącletniej przerwie, jak dużego nakładu pracy to wymagało oraz jaka była reakcja społeczeństwa na to przełomowe wydarzenie.

Bhikkhunī Kusuma w swoim świeckim życiu pracowała naukowo. Aby przywrócić ordynację kobiet, przeprowadziła szeroko zakrojone badania na temat dasa-sila-mata na Sri Lance (dasa-sila-mata – świeckie wyznawczynie żyjące według dziesięciu wskazań, są one czasem błędnie nazywane mniszkami, lecz nie są uznawane za część Saṅghi) oraz spędziła trzy miesiące w Korei, studiując procedurę ordynacji mniszek w tradycji Mahāyāny. Odkryła, że Vinaya mahāyāny i theravādy w kluczowych kwestiach są takie same. 8 grudnia 1996 r. dokonano pierwszego wyświęcenia, które miało miejsce w Sarnath w Indiach. Dr Kolonnawe Kusuma stanęła na czele dziesięciu kandydatek i przyjęła ordynację jako pierwsza, tym samym stała się pierwszą w pełni wyświęconą mniszką w tradycji theravādy po ponadtysiącletniej przerwie. To wydarzenie wywołało burzę. Ze względu na swoje bezpieczeństwo nowo wyświęcone mniszki zdecydowały się zostać dwa lata w Indiach, aby ucichły kontrowersje związane z ordynacją.

Według przeciwników ordynacji kobiet, wyświęcenie bhikkhunī, dzięki pomocy żeńskiego zakonu z Korei, nie jest zgodne z procedurami. Twierdzą, że ponieważ święceń udzielały mniszki mahāyāny, to nie są one prawidłowe i kobiety muszą czekać na Buddhę Maitreję, aby zostać pełnoprawnymi bhikkhunī.

Obecnie Czcigodna Kusuma koncentruje się przede wszystkim na medytacji, dyskusjach na temat Dhammy oraz na kontaktach z rodziną. Prowadzi Ośrodek Medytacyjny im. Ayya Khemy, do którego przybywają głównie goście z zagranicy. W dokumencie Mistrzynie życia duchowego możemy zobaczyć scenki z codziennego życia klasztoru oraz to, jak wyglądają kontakty Bhikkhunī Kusumy z najbliższymi. W swoim świeckim życiu pionierka wyświęcania kobiet miała męża oraz szóstkę dzieci. Wraz z reżyserką filmu uczestniczymy w ważnym rodzinnym wydarzeniu, którym jest oglądanie z dachu wieżowca barwnej parady o charakterze religijnym. Od córki Kusumy dowiadujemy się, że ona i jej bracia bardzo przeżyli ordynację matki. Uczestniczymy też w dānie (dāna – dawanie jałmużny, pożywienia członkom zakonu buddyjskiego) na cześć byłego męża Bhikkhunī Kusumy, który zmarł dwa miesiące temu.

Bhikkhunī Dhammananda jest aktywnie zaangażowana w proces odnawiania tradycji ordynacji kobiet. Wraz ze Stowarzyszeniem Azjatyckich Theravādyjskich Bhikkhunī (Network of Theravada Asian Bhikkhunī) współorganizuje międzynarodową ordynację w klasztorze Sākyadhitā na Sri Lance, gdzie przybywają kobiety, które w swoich krajach nie mają możliwości przyjęcia święceń. Na wyspie pojawiają się trzy kandydatki z Tajlandii, trzy z Wietnamu oraz pięć z Bangladeszu. Po zakończonej ordynacji Czcigodna Dhammananda prowadzi kurs dla świeżo wyświęconych mniszek, podczas którego przytacza solidne argumenty na rzecz prawomocności ordynacji kobiet, z licznymi odwołaniami do tekstów źródłowych. Jest świadoma, że rzetelna edukacja jest podstawą odbudowy mocnej Saṅghi Bhikkhunī. Na poparcie przywrócenia ordynacji kobiet Dhammananda używa innych argumentów niż Kusuma. Przytacza słowa Buddhy, według których kobiety mogą być wyświęcane przez samych mnichów. Podczas wykładu mówi: „Czy w krajach, gdzie nie ma bhikkhunī, bhikkhowie mogą udzielić święceń? Tak! Gdzie można znaleźć to w tekstach? Trzeba zajrzeć do Cūḷavaggi. Buddha dał zgodę mnichom: »Bhikkhowie, zezwalam wam udzielać święceń mniszkom«. Ale mnisi nie odczytują prawidłowo Vinayi. Aby nie udzielać święceń, zawsze znajdują tę samą wymówkę – brak bhikkhunī. To jest bardzo łatwa wymówka”. Na przykładzie tych wydarzeń dowiadujemy się, jak wygląda powiększanie się Saṅghi Bhikkhunī.

Bhikkhunī Dhammananda zabiera grupę nowo wyświęconych mniszek do Dambulli. Celem podróży jest spotkanie z Bhante Inamaluwe Sumangala Thera, który jako pierwszy mnich w tradycji theravādy wsparł mniszki. Po drodze Czcigodna Dhammananda zabiera nas do klasztoru, w którym przygotowywała się do przyjęcia święceń.

Najtrudniejszą sytuację ma Bhikkhunī Gautami. Pochodzi z Bangladeszu. W swoim kraju jest dyskryminowana podwójnie, jako buddystka w muzułmańskim kraju oraz jako kobieta mniszka w społeczności buddyjskiej. Mimo tego od dwudziestu lat niestrudzenie kroczy obraną drogą. 30 stycznia 2016 r. w klasztorze Sākyadhitā na Sri Lance następuje zwieńczenie jej starań. Podczas międzynarodowej ordynacji zorganizowanej przez Stowarzyszenie Azjatyckich Theravādyjskich Bhikkhunī, w tym przez Bhikkhunī Dhammanandę, przyjmuje pełne święcenia. Po ceremonii Gautami wypowiada znamienne słowa: „Teraz, gdy jestem bhikkhunī, czuję się silniejsza. Gdy Shila i pozostałe kobiety były wyświęcane, moje oczy wypełniły się łzami radości, z powodu tego, że jestem częścią Saṅghi”.

Codzienne życie mniszek – kłopoty prawne vs. symbioza z lokalną społecznością

„Ludzie świeccy zaakceptowali bhikkhunī. Zapewniają im świątynie, jedzenie, przychodzą po błogosławieństwo. Szanują je, czasem szanują je bardziej niż mnichów, ponieważ mniszki, które są tutaj, praktykują bardzo pilnie i żyją bardzo prosto. Niektórzy mnisi na Sri Lance są czasem postrzegani jako trochę nazbyt rozrzutni i zbyt zaangażowani w politykę. Więc bhikkhunī są bardzo akceptowane przez świeckich ludzi na Sri Lance, ale nadal borykają się z pewnymi kwestiami prawnymi związanymi z niezdolnością uzyskania zezwoleń na otwarcie świątyni, czy uzyskania dowodu osobistego, co oznacza brak możliwości podejścia do egzaminów na studiach buddyjskich oraz nieotrzymywanie rządowego wsparcia w edukacji buddyjskiej” – mówi w filmie Mistrzynie życia duchowego Ellen Posman, profesor nadzwyczajna na uniwersytecie Baldwin Wallace.

Na przykładzie działalności klasztoru Sākyadhitā możemy zaobserwować lokalną społeczność, która żyje w symbiozie z mniszkami. Mniszki nauczają dzieci, prowadzą medytacje, są podporą dla pobliskiej ludności. Ugoszczenie bhikkhunī w domu oraz jałmużna są bardzo ważnymi wydarzeniami dla mieszkańców wioski. Bycie mniszką to jednak nie tylko praca z lokalną społecznością, ale przede wszystkim wymagający trening medytacyjny oraz pogłębione studiowanie nauk Buddhy. Wraz z reżyserką odwiedzamy Bhikkhuni Training Centre Dekanduwala, w którym obecnie uczy się 45 kobiet i dziewcząt, z których najmłodsza ma 9 lat. „W 2000 r. postanowiłem utworzyć centrum dla bhikkhunī, tylko dla bhikkhunī. Obecnie są zajęcia dla kobiet. Poza tym zapraszamy mniszki z innych świątyń. Mogą tutaj przybyć, zostać i uczyć się. Nie ma innego centrum nauczania na Sri Lance dla bhikkhunī, jest wiele ośrodków dla mnichów, ale nie dla mniszek” – mówi opat klasztoru, Czcigodny Kirama Wimalajhoti Thera.

Dokument Mistrzynie życia duchowego. Buddyzm, Sri Lanka, rewolucja łączy popularnonaukowe treści na temat ordynacji kobiet z rodzajowymi scenkami z życia mniszek. Bohaterki filmu to postacie heroiczne, które, mimo przeciwności, przyczyniły się do odrodzenia tradycji ordynacji kobiet. W filmie opowiadają swoją historię pełnym głosem. Ich relacje uzupełniane są wypowiedziami profesor Ellen Possman, która przybliża bardziej skomplikowane zagadnienia związane z wyświęcaniem kobiet.

Dokument kończy się słowami Bhikkhunī Kusumy: „Mniszki niosą nadzieję dla świata, mogą być przykładem dla kobiet. Pokazują, że jest wyjście z cierpienia, że jest starożytna tradycja, która zachowała się od czasów Buddhy, w której kobiety i mężczyźni byli równi. Bhikkhunī i bhikkhowie byli równi. Teraz nie jest tak samo i im szybciej zakon bhikkhunī będzie równy zakonowi bhikkhów, tym szybciej kobiety będą mogły w równym stopniu przyczyniać się do dobrego i szlachetnego życia. W przeciwnym razie kobiety nie będą miały przewodnictwa, nie będą miały możliwości, aby praktykować i osiągnąć oświecenie”.

Światowa premiera filmu Mistrzynie życia duchowego (angielski tytuł Bhikkhunī. Buddhism, Sri Lanka, revolution) odbyła się w Indiach na festiwalu AFC Global Fest, gdzie film zdobył pierwszą nagrodę w kategorii międzynarodowych filmów dokumentalnych.

REŻYSERKA O FILMIE

Motywacja – od dziecięcego pytania do życiowego projektu

Już jako małe dziecko zastanawiałam się dlaczego kobiety nie mogą przyjmować święceń kapłańskich. Dziwiła mnie niska pozycja kobiet w kościele katolickim oraz to, że tylko mężczyźni mogą głosić kazania i podejmować ważne decyzje. Później zdałam sobie sprawę, że ta nierówność, obecna we wszystkich największych religiach, służy utrzymywaniu patriarchalnego porządku świata. Zaczęłam poszukiwać kobiet, które przełamują te schematy.

W lutym 2015 r. na obrzeżach Bangkoku odkryłam buddyjski klasztor kobiecy. Poznałam tam 12 wspaniałych kobiet, które mimo przeciwności (oficjalna Saṅgha tajska nie uznaje ordynacji kobiet), zostały pierwszymi współczesnymi bhikkhunī – w pełni wyświęconymi mniszkami. Święceń dokonały na Sri Lance. Pobyt w klasztorze i moc tych kobiet zrobiły na mnie ogromne wrażenie. Poczułam, że jest to bardzo ważna historia. Historia, która pokazuje, że zmiany są możliwe nawet w tak skamieniałych strukturach, jak struktury religijne. Postanowiłam opowiedzieć tę historię za pomocą filmu dokumentalnego oraz krótkiego reportażu w formie książki, która ukaże się wkrótce. Tym sposobem pytanie z dzieciństwa zaprowadziło mnie na wyspę zwaną Łzą Indii.

Proces pracy nad filmem – od porażki do sukcesu

Pracę rozpoczęłam kampanią crowdfundingową, która zakończyła się niepowodzeniem. Jednak z uwagi na to, że temat spotkał się z ogromnym zainteresowaniem, postanowiłam mimo wszystko wyjechać na Sri Lankę. Tam przez dwa miesiące z kamerą w ręce podróżowałam po klasztorach buddyjskich. Miałam ogromne szczęście. Podczas tego jednego wyjazdu spotkałam trzy pierwsze w pełni wyświęcone mniszki buddyjskie tradycji theravādy, pochodzące z trzech różnych krajów! Bhikkhunī Kusumę ze Sri Lanki, Bhikkhunī Dhammanandę z Tajlandii oraz Bhikkhunī Gautami z Bangladeszu. Zostały one głównymi bohaterkami dokumentu.

Kolejny rok spędziłam na montażu filmu. Było to bardzo trudne zadanie. Ilość materiałów była ogromna, a sprawa ordynacji mniszek jest skomplikowana. Miałam bardzo wiele dylematów, w którą stronę poprowadzić opowieść, jak zachować odpowiednie proporcje między tym, jak ja widzę tę kwestię, a jak postrzegają ją same mniszki. O czym mówić, a które zagadnienia pominąć. W międzyczasie dostałam grant na postprodukcję filmu od buddyjskiej fundacji Khyentse. Aplikację o grant złożyłam, gdy już byłam na Sri Lance i miałam trzy główne bohaterki.

Światowa premiera filmu Mistrzynie życia duchowego (angielski tytuł Bhikkhunī. Buddhism, Sri Lanka, revolution) odbyła się w Indiach na festiwalu AFC Global Fest, gdzie film zdobył pierwszą nagrodę w kategorii międzynarodowych filmów dokumentalnych.

Gatunek: dokument
Czas: 60'
Scenariusz, reżyseria, zdjęcia, montaż, produkcja: Małgorzata Dobrowolska
Konsultacje: Piotr Jagodziński
Muzyka: Kalina Światnicka, Hubert Jabłoński (flety etniczne: Wojtek Sakowicz)
Tłumaczenie: Piotr Jagodziński, Anna Kamińska, Małgorzata Dobrowolska
Redakcja: Alicja Brylińska
Edycja dźwięku: Krzysztof Horn
Produkcja: Polska (2017)
Finansowanie: Khyentse Foundation - Ashoka Grant
Dystrybucja: Limes Film
Facebook: www.facebook.com/mistrzynie

Klasztory przedstawione w filmie:

• Ayya Khema International Buddhist Meditation Center http://www.bhikkhunikusuma.info/meditation-center.html
• Sakyadhita Training and Meditation Centre http://www.sakyadhita-srilanka.org/
• Bhikkhuni Training Centre Dekanduwala http://www.bhikkunicentre.org/

O PROJEKCIE NAPISALI:

"Niesamowity wgląd w zmieniające się oblicze religii." Mark Pearce, filmowiec

"…inspirujący i wzmacniający dokument na temat ordynacji kobiet w buddyzmie theravādy." Khyentse Foundation

"Walka o równość kobiet i mężczyzn nie jest wymysłem XIX i XX wieku i nie dotyczy wyłącznie polityki, a w zasadzie każdego obszaru ludzkiego życia. Jednym z najbardziej dojmujących wykluczeń jest odsuwanie kobiet od pełnienia funkcji sakralnych, święceń czy kapłaństwa. Odkrywane dzisiaj najstarsze tradycje pokazują, że podrzędna rola kobiet w sprawowaniu kultu nie wynika z litery świętych ksiąg – pierwsze tradycje danych religii przewidywały dla kobiet poczesne miejsce. To bezwzględna walka o kulturową dominację sprawiła, że religie kojarzą nam się dzisiaj przede wszystkim z męskimi duchownymi, przywódcami, autorytetami. Film Mistrzynie życia duchowego. Buddyzm, Sri Lanka, rewolucja pokazuje na przykładzie buddyzmu, jak istotne jest odzyskiwanie swojego miejsca przez kobiety. Po tysiącu lat nieobecności na Sri Lance kobiety znów mogą zostawać mniszkami. To ważne i piękne przeżycie." Agata Czarnacka, filozofka polityki

"Pomysł filmu dokumentalnego Mistrzynie Życia Duchowego jest dla mnie niezwykle inspirujący i ekscytujący, ponieważ to kluczowe, żebyśmy mogli zobaczyć co te kobiety robią, a nie tylko przeczytać o tym w książkach czy rozmawiać o tym. Zobaczymy jak żyją, jak zmieniają buddyzm i sposób w jaki jest on postrzegany. Dopóki nie damy szansy osobom praktykującym przemówić swoim własnym głosem, będziemy wysłuchiwać historii opowiedzianej z perspektywy mężczyzn, mnichów, a już zbyt długo w buddyzmie był to jedyny słyszany głos. To bardzo orzeźwiająca i bardzo ważna zmiana, by móc wysłuchać głosów mniszek, by mogły opowiedzieć o swoich przemyśleniach i swojej własnej praktyce." Bhikkhu Sujato, mnich buddyjski w tradycji theravādy