| 
TERMINOLOGIA
Przekład tekstów źródłowych, zwłaszcza tych z odległych kulturowo krajów jest nie lada wyzwaniem dla tłumaczy. Terminy buddyjskie, które są używane w oryginalnych tekstach Theravādy, często nie mają odpowiedników w języku polskim. Najprostszym rozwiązaniem byłoby zatem pozostawienie ich w oryginalnym (pāḷijskim) brzmieniu. Rodzi to jednak kolejny problem — ze zrozumieniem znaczenia i przyjęciem właściwej definicji, co może prowadzić do spekulacji i domysłów. Dlatego podjąłem decyzję o tłumaczeniu terminologii w możliwie najszerszym zakresie, dbając jednocześnie o precyzję i konsekwencję przekładu, tak aby nie wywoływał nieporozumień. Oczywiście decyzje podejmuję samodzielnie, co rodzić może krytykę różnych środowisk, już to buddyjskich, już to naukowych. Moja niesubordynacja w ogólnie przyjętych regułach transkrypcji słów pāḷijskich przejawia się głównie w tym, że zapisuję je w międzynarodowej transliteracji (IAST), odmieniając je przez przypadki, osoby, liczby i rodzaje języka polskiego. W najnowszej wersji słownika dodałem nawiasy kwadratowe ze wskazówkami wymowy dla polskiego czytelnika (szerzej o zapisie poniżej).
W słowniku staram się nie zawężać wyjaśnienia terminu wyłącznie do jednego polskiego odpowiednika. Najlepszym i najbardziej charakterystycznym przykładem tego podejścia jest wyjaśnienie słowa dukkha, który dorobił się odpowiednika w języku polskim w postaci „cierpienia”. Słowo to, jakkolwiek bliskie znaczeniu oryginalnemu, nie oddaje całkowicie głębi i sensu wyrazu dukkha. Właściwszym słowem byłaby „krzywda”, jednak i ona samodzielnie nie wyczerpuje szerokiego znaczenia dukkhi. Dlatego Czytelnik może natknąć się na pozorną niekonsekwencję — w niektórych artykułach będzie mowa o „cierpieniu”, a w innych o „bólu”, „niezadowoleniu”, „nieszczęściu”, „braku satysfakcji” itp. Wszystkie te wyrażenia sugerować mogą jeden pāḷijski termin — dukkha. Każde z osobna jest częściowo prawdziwe, razem dając pełną perspektywę tego, czym jest dukkha.
Niektóre słowa, w tym większość nazw własnych, pozostawiam niespolszczone, w ich oryginalnym, pāḷijskim zapisie. I tak np. stosujemy formę „Buddha” (zamiast powszechnie przyjętej „Budda”) dla podkreślenia wymowy przydechowego „h” (szerzej o wymowie poniżej). Podobnie powstrzymuję się od tłumaczenia takich terminów jak między innymi: Nibbāna, arahant, deva, Dhamma.
Czytelnik może natknąć się na książki o tematyce buddyjskiej, w których używa się form sanskryckich tych samych terminów, które u nas pojawiają się w wersji pāḷijskiej, np. Dharma zamiast Dhamma, Nirvāṇa zamiast Nibbāna itd. Wynika to z różnić pomiędzy szkołami buddyjskimi odnośnie do tego, czy za swój język kanoniczny uznają pāḷijski, czy sanskryt. Używanie terminów pochodzących z Pāḷi (a więc Dhamma, Nibbāna itd.) jest charakterystyczne dla Theravādy.
Zachęcam wszystkich do refleksji nad tym, co nam wiadomo o cierpieniu (dukkha), oraz do analizy innych terminów buddyjskich, dostrzegając głębię oryginalnego przekazu, który Buddha — powodowany współczuciem — starał się nam naświetlić.
ALFABET
Pāḷi to nazwa dialektu zaliczającego się do indoaryjskiej grupy języków indoeuropejskich. W tym języku spisano nauki Buddhy, zawarte w Tipiṭace, Trójkoszu kanonu pism buddyjskich. „Pāḷi” dosłownie oznacza „szereg” lub „wiersz”. Teksty w języku pāḷijskim spisywano w różnych okresach oraz dostosowywano do miejscowych form transkrypcyjnych. W dzisiejszych czasach buddyści na Sri Lance i w Azji Południowo-Wschodniej używają własnych alfabetów do zapisywania tego uniwersalnego, kanonicznego języka theravādy.
Przedstawiona poniżej forma zapisu języka Pāḷi z charakterystycznymi znakami diakrytycznymi powstała w oparciu o alfabet łaciński. Alfabet ten składa się z czterdziestu jeden znaków — ośmiu samogłosek i trzydziestu trzech spółgłosek.
8 SAMOGŁOSEK (Pāḷi: sara) to: a, ā, i, ī, u, ū, e, o.
Samogłoski „a”, „i”, „u” są krótkie, zaś „ā”, „ī”, „ū” są długie; „e” i „o” są wymawiane długo za wyjątkiem sytuacji, gdzie występują przed podwójną spółgłoską, np.:
deva (długie „e”) — mettā (krótkie „e”);
loka (długie „o”) — phoṭṭhabbā (krótkie „o”).
33 SPÓŁGŁOSKI (Pāḷi: vyañjana):
grupa ka — gardłowe: k, kh, g, gh, ṅ
grupa ca — podniebienne (miękkie): c, ch, j, jh, ñ
grupa ṭa — podniebienne (cofnięte): ṭ, ṭh, ḍ, ḍh, ṇ
grupa ta — zębowe: t, th, d, dh, n
grupa pa — wargowe: p, ph, b, bh, m
pozostałe — podniebienne (miękkie): y
— podniebienne (cofnięte): r
— zębowe: l
— zębowo-wargowe: v
— zębne (ciche): s
— przydechowe: h
— podniebienne (cofnięte): ḷ
— nosowe: ṃ
Piąta w kolejności spółgłoska w każdej z pierwszych pięciu grup jest nosowa. Wszystkie spółgłoski przydechowe „kh”, „gh”, „ṭh”, „ḍh”, „th”, „dh”, „ph”, „bh” wymawia się ze słyszalnym wydechem po spółgłosce. Najlepiej ćwiczyć ich wymowę mając kartkę papieru przed ustami, która podczas wymowy tych spółgłosek powinna się wyraźnie poruszać na skutek wydechu. Zatem „th” należy wymawiać nie jak w słowie „tchawica”, lecz raczej jak w angielskiej nazwie kraju „Thailand”. Podobnie „ph” wymawia się nie jak w słowie „pchać”, ani tym bardziej nie jako „f” w angielskim słowie „photo”, lecz tak jak wymawia się prawidłowo w nazwie miasta „Phuket”.
Cofnięte spółgłoski „ṭ”, „ṭh”, „ḍ”, „ḍh”, „ṇ” należy wymawiać z czubkiem języka lekko cofniętym, nie dotykając zębów, lecz najwyższej części podniebienia twardego, tuż nad dziąsłami.
Przy wymawianiu spółgłosek zębowych „t”, „th”, „d”, „dh”, „n” czubek języka dotyka górnych zębów.
Spółgłoskę „c” wymawia się jak polskie „ć/ci”, „j” jak polskie „dź/dzi”, „ñ” jak polskie „ń/ni” (głoski z dodatkowym "i" jeśli po nich występuje samogłoska), „y” jak polskie „j”.
Spółgłoski „k”, „g”, „t”, „d”, „n”, „p”, „b”, „m”, „r”, „l”, „s”, „h” wymawia się tak samo jak w języku polskim. Spółgłoski „ṅ” i „ṃ” wymawia się podobnie do tylnojęzykowego „n” w wyrazie „ring” (gdzie "g" jest nieme).
Podwójne spółgłoski wymawia się jako jedną, robiąc krótką pauzę. Nie będzie to więc Bud-dha a raczej Bu…dha, podobnie jak w języku polskim można wymawiać jedno „k” z krótką pauzą w słowie „lekko” bądź jak „b” w słowie „hobby”.
Spółgłoskę „v” zasadniczo wymawia się jak polskie „w”, jednak czasem można usłyszeć zamiast tego dźwięk zbliżony do polskiego „ł”, np. wyraz „vata” czyta się raczej jak „łata”, niż jak „wata”.
Na koniec warto zaznaczyć, że nie ma jednej, poprawnej, „ortodoksyjnej” wymowy języka pāḷijskiego. Język ten przez wieki asymilując się do różnych kultur i różnych ludów, zmieniał także swoje brzmienie, dlatego w dzisiejszych czasach istnieją poważne problemy z odczytywaniem klasycznych tekstów.
Zachodni badacze buddyzmu wykształcili pewien styl wymowy, jednak nie ma żadnych dowodów na to, że ten system jest poprawny. Warto zauważyć, że Pāḷi jest językiem indoeuropejskim, natomiast ludność południowo- wschodniej Azji, która zachowała język pāḷijski, sama w większości mówi językami niespokrewnionymi z grupą indoeuropejską. Wyjątkiem jest tu syngaleski, którym posługuje się większość ludności Sri Lanki — należy on do rodziny indoeuropejskiej i to właśnie na nim badacze oparli system współczesnej wymowy pāḷijskiego.
Odwiedzając tradycyjne buddyjskie kraje Theravādy, można natknąć się zatem na różnie brzmiące recytacje czy wymowę pāḷijskiego. Np. w Kambodży można usłyszeć zamiast „balaṃ” — "beleng”, a zamiast „piṇḍapāta” — „bindabat”. Birma wykształciła swój własny „dialekt” pāḷijski, prawdopodobnie bazując na alfabecie Monów, dlatego „paccayo” jest tam wymawiane jak „pissajo” a „gacchāmi” jak „gissami”. Co ciekawe, zachowana w Birmie wymowa „j” jako „z” jest dość prawdopodobna. W Laosie — w którym, jak niemal we wszystkich krajach południowo-wschodniej Azji — występuje problem z wymową spółgłosek wargowych, zamiast „pañha” wymawia się „banhā”, a zamiast „dāna” — „tāna”. W Tajlandii, która zapożyczyła wymowę laotańską (a nie na odwrót), jest podobnie. Nawet na samej Sri Lance występują różnice w stosunku do wymowy przyjętej przez zachodnich badaczy. Chociaż jest to jedyny kraj, w którym można usłyszeć oryginalnie brzmiące spółgłoski podniebienne-cofnięte oraz gdzie przestrzega się długości wymowy samogłosek, to np. każde krótkie „a” występujące na końcu wyrazu wymawia się tam jak „æ” — zatem „kusumena nena” brzmi bardziej jak „kusumene nene”.
Jak widać, nie istnieje jeden system wymowy pāḷijskiego, jednak przedstawiona powyżej propozycja wymowy jest najbardziej prawdopodobna i została skomponowana w oparciu o dotychczasową wiedzę zebraną na temat języków indoaryjskich.
Należy jednak pamiętać, że Tipiṭaka posiada liczne komentarze do tekstów podstawowych. Niektóre z tych komentarzy, czy nawet sub-komentarzy, chociaż zapisane zostały w języku pāḷijskim, to mają liczne naleciałości regionalne — w zależności od tego, gdzie powstały (najczęściej w Birmie lub w Tajlandii). I tak można już w kanonie dostrzec problemy w zapisie, gdzie podstawą było nieporozumienie związane z wymową. Abyāpajja / Avyāpajja jest najlepszym tego przykładem. Ponieważ wielu mnichów nie potrafiło wymówić "b", przyjęło się niepoprawne zapisywanie tego słowa jako "avyāpajja". Tak więc fakt, że coś jest zapisane w Tipiṭace nie oznacza że jest starożytne lub spisane około 1 wieku przed Chrystusem. Ten błąd jest najprawdopodobniej znacznie późniejszy, prawdopodobnie powstał w Birmie, około X wieku lub później.
ZAPIS
W słowniku każdy termin posiada nawias kwadratowy, w którym podane są instrukcje wymowy dla polskiego czytelnika. Oznacza to, że jeśli w wyrazie pāḷijskim występują samogłoski „a”, „i”, „u”, należy wymawiać je krótko, zaś „ā”, „ī”, „ū” wydłuża się w wymowie, „e” i „o” są zwykle wymawiane długo. W zapisie w nawiasie kwadratowym powtórzone samogłoski oznaczają że powinno się je wymawiać dłużej. Na przykład: deva [wym. deewa – bóstwo], dāna [wym. daana – dawanie]. Niektóre podwójne spółgłoski powinno wymawiać się jak jedną, robiąc przed tym krótką pauzę, oznaczoną w nawiasie dywizem „-” na przykład: patta [wym. pa-ta – miska żebracza], Nibbāna [wym. ni-baana – Nieuwiązanie]. Niektóre podwójne spółgłoski, które w języku polskim zaliczamy do półotwartych należy wydłużyć w wymowie, gdzie powtórzone spółgłoski w nawiasie kwadratowym oznaczają, tak jak w przypadku długich samogłosek, wydłużenie wymowy, na przykład: paññā [wym. pańńaa – mądrość], kamma [wym. kamma – czyn, intencja]. Przydechowe „h” pisane jest zgodnie z międzynarodowym alfabetem fonetycznym (IPA), na przykład: Bhagavant [wym. bʰagawant – Błogosławiony], Dhamma [wym. dʰamma – natura, prawo, zjawisko]. Spółgłoskę „ṅ”/„ṃ” zapisuję symbolem „ŋ”, na przykład: saṅgha [wym. saŋgʰa – społeczność mnisia], evaṃ [wym. eewaŋ – oto, w ten sposób]. Grupy spółgłosek podniebiennych (cofniętych – zwanych również cerebralnymi lub szczytowymi): ṭ, ṭh, ḍ, ḍh, ṇ, oraz ḷ nie oznaczam w nawiasie, ponieważ spółgłoski te są na tyle trudne w wymowie, że większość specjalistów nie potrafi dosłyszeć subtelności z nimi związanych, będą zatem widniały w transliteracji, ale nie będę oznaczał ich w polskiej wymowie. Osoby potrafiące je wymawiać powinny odczytywać je poprawnie, tak jak są zapisane w pāḷijskim.
Kilka osób ze środowisk naukowych może zacząć krytykować zapis i odmianę transliteracji słów pāḷijskich, do czego mają pełne prawo, zwłaszcza że trudno jest czasem odpuścić przyzwyczajenia, nawet jeśli są błędne. Spolszczone formy transkrypcji wołają czasem o pomstę do nieba, ponieważ dla wielu nie ma żadnej różnicy między długim „ā” i krótkim „a” – zapisując obie formy jako zwykłe „a”. Ignorując tę, zdawałoby się, mało znaczącą regułę można wg polskich kół naukowych używać wyłącznie form spolszczonych (na szczęście podając transliterację naukową przy pierwszym zastosowaniu), co na przykład może spowodować, że w tekście będziemy mieli gęste użycie słowa „bala” i całkowity brak zrozumienia kontekstu, ponieważ może się ono odnosić do pāḷijskiego słowa bala [wym. bala – siła, moc] lub bāla [wym. baala – głupiec].
Właściwe zapisywanie terminów, zgodnie z pāḷijskim oryginałem jest także niezbędne gdy zechcemy poprawnie wymawiać te słowa. Być może niektóre słowa są „zasiedziałe” w polszczyźnie, ale powstały, bazując na błędnej, uproszczonej wymowie. Na szczęście w pāḷijskim nie ma słowa „budda”, które znaczyłoby coś zupełnie innego niż Buddha, Przebudzony. Czasem to subtelne przydechowe „h” zmienia znaczenie dwóch podobnie brzmiących, aczkolwiek diametralnie różnych słów, na przykład: kāma [wym. kaama – pragnienie przyjemności zmysłowych] i khama [wym. kʰama – cierpliwy]. Na domiar złego, język polski zwykle akcentuje przedostatnią samogłoskę w wymawianym słowie, co może powodować dalsze komplikacje, ponieważ akcent w polskim może sugerować w wymowie pāḷijskiej wydłużenie tejże samogłoski. Dla przykładu, słowo majjhima [wym. ma-dźʰima – środek, średni, pomiędzy] przez niektórych wymawiany jest błędnie „madżdżima” gdzie akcent pada na „i” wydłużając tę samogłoskę, zgodnie z językiem polskim, ale niezgodnie z oryginałem. Przykładów jest wiele (jak choćby podany wyżej bala/bāla) ale też częściej używane dwa przykłady słów, będących częścią końcową klastrów słownych: mana [wym. mana – umysł, intelekt] i māna [wym. maana – mierzenie się z innymi, wysoka/niska samoocena].
Oprócz tego proponowany przeze mnie zapis wyróżnia teksty Theravādy od tekstów innych tradycji buddyjskich, co może tylko pomóc, gdyż już przez sam zapis terminów będzie wiadomo z jaką szkołą dany autor jest związany lub na której tradycji buddyjskiej w danym fragmencie bazuje on swoją wiedzę. Nie chodzi tu o faworyzowanie, czy sztuczne podziały, a o przejrzystość, ponieważ faktem jest, że doktryny odmiennych szkół buddyjskich czasami różnią się między sobą dość drastycznie. Nie będzie potrzeby wysilać pamięci, przyporządkowując nazwisko autora do tradycji. Gdy mowa będzie o naukach kanonu pāḷijskiego lub wczesnych szkół, zapis zawierać będzie pāḷijską terminologię, natomiast gdy będzie to tekst lub termin wywodzący się z późniejszych szkół, będę używać sanskryckich zapisów (dharma, nirvāṇa, etc).
Ponieważ używam międzynarodowego zapisu pāḷijskiego, czytelnik będzie mógł przyswoić i zapamiętać konkretne terminy, które będzie mógł potem sprawdzić w słownikach (głównie zagranicznych). Poznanie transliteracji międzynarodowej może jedynie pomóc czytelnikowi, ponieważ powtarzanie spolszczeń może wyłącznie zaszkodzić, rodząc liczne nieporozumienia, co mam nadzieję wykazałem powyżej.
Słownik pāḷijsko-polski
Hasła ułożone są według alfabetu łacińskiego, bez rozróżnień pāḷijskich znaków diakrytycznych w hasłach, czyli ā traktowane jest w indeksowaniu jak normalne a, itd.
Abhidhamma [wym. abʰidʰamma]
jedna z trzech ksiąg Tipiṭaki,
(dosł. abhi - wyższa + dhamma - natura, zjawisko, nauka) buddyjski, kanoniczny opis procesów i cech charakterystycznych umysłu,
Abhiññā [wym. abʰińńaa]
wyższa, nadnaturalna wiedza
(dosł. abhi - wyższa + jñā, zob. jānāti - pojęcie, wiedza) sześć nadprzyrodzonych mocy
Abhirati [wym. abʰirati]
zachwyt, delektowanie się czymś
(dosł. abhi - wyższa + ram - radość)
Abyāpajja [wym. abjaapa-dzia]
brak złej woli,
(dosł. a - przeczenie + byāpajja - gniew) spokój, wolność od zmartwień, brak wściekłości (patrz: byāpajja),
Ācariya [wym. aaciarija]
nauczyciel
Ādadāti [wym. aadadaati]
brać, zabierać, odbierać
Adhiṭṭhāna [wym. adʰi-tʰaana]
1. silna determinacja; 2. podstawa (zob. MN.140); 3. upartość,
stanowcza decyzja, mocne postanowienie, jedna z iddhi, jedna z pāramī
Adukkhamasukha [wym. adu-kʰamasukʰa]
ani bolesne ani przyjemne doznanie (vedanā),
(dosł. a - przeczenie + dukkha(m) - krzywda + a - przeczenie + sukha - szczęście) neutralne, nijakie uczucie,
Āgacchati [wym. aaga-ciati]
1. przyjść 2. dostać, zasłużyć sobie 3. dojść (do wniosku)
Āhāro [wym. aahaaroo]
pożywienie
1. kabaḷiṅkāra āhāro - pożywienie ciała
2. phassāhāro - pożywienie zetknięcia
3. manosañcetanāhāro - pożywienie intencji umysłowej
4. viññāṇāhāro - pożywienie świadomości
Āharati [wym. aaharati]
przynosić, sprowadzać, przyprowadzać, wydawać
Ahiṃsā [wym. ahiŋsaa]
niekrzywdzenie istot,
(dosł. a - przeczenie + hiṃsā - ranienie)
Aja / Ajā [wym. adzia / adziaa]
kozioł, koza
Ājīva (sammā / micchā) [wym. aadziiwa (sammaa / mi-ćʰaa)]
sposób życia (właściwy / niewłaściwy)
(dosł. ā - przedrostek znaczący "do", "przy", "wkoło" + jīva - życie) Piąta część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Ājīvakā [wym. aadziiwakaa]
nazwa grupy ascetów, w wolnym tłumaczeniu „profesjonaliści, żyjący z ascezy”
Ākaḍḍhati [wym. aaka-dʰati]
ciągnąć, przyciągać
czerpać, nabierać, podciągać
Ākāsa [wym. aakaasa]
przestrzeń
(dosł. ā - przedrostek znaczący "do", "przy", "wkoło" + kāś - pokaz, roztaczać blask) powietrze, atmosfera, niebo
Akusala [wym. akusala]
niezdrowy, nieumiejętny
(dosł. a - przeczenie + kusala - zdrowy, umiejętny) niewłaściwy, nieopłacalny
Amacca [wym. ama-cia]
doradca, kompan, powiernik, współpracownik
Amata [wym. amata]
brak śmierci, bezśmiertelność
(dosł. a - przeczenie + mata / mṛta - martwota, śmierć) synonim Nieuwiązania (Nibbāny)
Anāgāmī [wym. anaagaamii]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
(dosł. an - przeczenie + āgāmin - powracający) jeden ze stopni szlachetności (Ariya) na ścieżce do wyzwolenia
Anagāriya / Anagārika [wym. anagaarija / anagaarika]
bezdomność / ten kto opuścił dom
(dosł. an - przeczenie + agara - dom) etap świeckiego w staniu się mnichem w niektórych tradycjach klasztornych
Ānāpānasati [wym. aanaapaanasati]
uważność oddychania
(dosł. āna - wdech + apāna - wydech + sati - uważność) Jedna z form obserwacji ciała (kāyānupassanā) będącej rodzajem satipaṭṭhāny - form ustanawiania uważności
Anattā [wym. ana-taa]
brak istoty
(dosł. an - przeczenie + atta - istota, "ja") 1. metoda postrzegania zjawisk, w których brak jest istoty, brak jestestwa, brak jaźni, pustkę ego, bezosobowość, brak stałej substancji (ego, ducha lub duszy), brak istniejącego „ja”; 2. nic nie może się pojawić samo lub z własnej przyczyny i nic nie może istnieć ani poruszać się samodzielnie, zatem współzależność, zatem brak kontroli nad całością rzeczywistości; 3. jedna z trzech uniwersalnych cech istnienia (zob. tilakkhaṇa, dukkha i anicca); zrozumienie anattā daje wyzwalający wgląd (paññā)
Aṅga [wym. aŋga]
uchwyt, czynnik, składać się, część ciała,
Anicca [wym. ani-cia]
niestałość, zmienność
(dosł. a - przeczenie + nicca - stałość) brak stałości, wszystkie uwarunkowane zjawiska są nietrwałe, wszystko co zaczyna istnieć, zmienia się i przemija; jedna z trzech uniwersalnych cech istnienia (zob. tilakkhaṇa, dukkha i anattā); zrozumienie anicca daje wyzwalający wgląd (paññā)
Anīgha [wym. aniigʰa]
brak gniewu
(dosł. an - przeczenie + īgha - gniew) przychylność, łagodność
Añjali [wym.ańdziali]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
gest złożenia dłoni do siebie w wyrazie szacunku
Antaravāsaka [wym. antarawaasaka]
szata dolna
jedna z kompletu trzech podstawowych szat mnicha/mniszki
Anusaya [wym. anusaja]
potencjalne, utajone skazy, podświadome obsesje
ukryte tendencje, skłonności, fermentacje umysłowe; wymienia się siedem anusaya
Anussati [wym. anussati]
rozpamiętywanie, kontemplacja, refleksja
(dosł. anu - przedrostek znaczący "wy-" + sati - uważność, pamięć) istnieje sześć kontemplacji: 1. wspominając przymioty Buddhy, 2. Dhammy, 3. Saṅghi, 4. właściwego moralnego postępowania (sīla), 5. wyrzeczenia (cāga), 6. istot niebiańskich (devatā), w późniejszych tekstach rozszerzone do dziesięciu, dodając do powyższych: 7. uważność oddychania (ānāpāna-sati), 8. pamięć o śmierci (maraṇa-sati), 9. uważność sprowadzona do ciała (kāyagatā-sati), 10. kontemplacja najwyższego spokoju (upasamânussati)
Apāya [wym. apaaja]
1. cztery stany niedoli; 2. odejście 3. utrata (mienia)
cztery niższe wymiary bądź światy (1. Niraya - piekło, czyściec, świat karny 2. Tiracchāna – świat zwierząt. 3. Peta - głodne duchy, zmarli, ci którzy odeszli ze świata, cienie 4. Asura – upadłe anioły, tytani, zazdrosne bóstwa)
Appamāda [wym. a-pamaada]
niezaniedbywanie, niestrudzoność
(dosł. a - przeczenie + pamāda - niedbalstwo) gorliwość, sumienność
Arahant / Arahat / Arahatta [wym. arahant / arahat / araha-ta]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
(etym. agghati - „wasza wysokość”) godny, jeden ze stopni szlachetności (Ariya) na ścieżce do wyzwolenia
Ariya [wym. arija]
1. Szlachetny; 2. nazwa ludu indoeuropejskiego
osoba wyzwolona, istota, która urzeczywistniła nieuwarunkowane (Nibbāna), zalicza się do nich Buddha, inni Paccekabuddhowie oraz uczniowie Błogosławionego, którzy osiągnęli jeden z czterech stopni szlachetności: 1. Sotāpanna – wchodzący w strumień, 2. Sakadāgāmi – raz-powracający, 3. Anāgāmī – niepowracający, 4. Arahat - godny
Ariya Aṭṭhangika Magga [wym. arija a-tʰaŋgika ma-ga]
Szlachetna Ośmioraka Ścieżka
(dosł. ariya - szlachetny + aṭṭha - osiem + aṅga - uchwyt, czynnik, składać się + magga - ścieżka) tożsame z Czwartą Szlachetną Prawdą; Ośmioraka Ścieżka składa się z: 1. Właściwa Perspektywa / Pogląd / Dostrzeganie (sammā diṭṭhi); 2. Właściwe Przemyślenia / Intencje / Nastawienie (sammā saṅkappa); 3. Właściwa Mowa (sammā vācā); 4. Właściwe Działanie (sammā kammanta); 5. Właściwy Sposób Życia (sammā ājīva); 6. Właściwy Wysiłek (sammā vāyāma); 7. Właściwa Uważność (sammā sati); 8. Właściwe Skupienie (sammā samādhi)
Ariya Saccāni (Cattāri) [wym. arija sa-ciaani (cia-taari)]
Szlachetne Prawdy (Cztery)
1. Szlachetna Prawda o Krzywdzie (dukkha), 2. Szlachetna Prawda o Przyczynie Krzywdy (dukkha-samudaya) 3. Szlachetna Prawda o Zaniku Krzywdy (dukkha-nirodha) 4. Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Zaniku Krzywdy (dukkha-nirodha-gāminī-paṭipadā = tożsama ze Szlachetną Ośmioraką Ścieżką - Ariya Aṭṭhangika Magga)
Āruhati [wym. aaruhati]
wspinać się, wchodzić na coś
Arūpa [wym. aruupa]
świat bezforemny, niematerialny
(dosł. a - przeczenie + rūpa - materia) niesubstancjalny, subtelny świat bądź stan
Asammoha-sampajañña [wym. asammoha sampadziańńa]
przejrzyste pojmowanie braku zaślepienia
(dosł. a - przeczenie + saṃ - "przy", "wraz z" + moha - ułuda + saṃ - "przy", "wraz z" + pajāna - pojmowanie) przeniknięcie myślą i urzeczywistnienie anicca, dukkha i anattā
Āsava [wym. aasawa]
skaza
oszołomienia umysłu, zmącenia, strapienia, zakłócenia, rozterki, zatroskania, zepsucie
Assa [wym. assa]
koń, wierzchowiec
Asubha [wym. asubʰa]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
(dosł. a - przeczenie + subha - piękno) medytacja nad obrzydliwością ciała, istnieje dziesięć obiektów zniechęcających i odstręczających od cielesności
Asura [wym. asura]
zazdrosne bóstwa
upadłe anioły, tytani, pół-bogowie
Ātāpa [wym. aataapa]
1. żarliwość; 2. gorąco, blask
(dosł. ā - przedrostek znaczący "do", "przy", "wkoło" + tāpa - gorąc) gorliwość, zapał
Attā [wym. a-taa]
istota, jestestwo
ego, osobowość, „ja”, jednostkowe postrzeganie samego siebie jako odrębnej i samodzielnej istoty
Āvāṭa [wym. aawaata]
dół, zagłębienie
Avera [wym. aweera]
łagodność
(dosł. a - przeczenie + vera - wrogość) brak wrogości, życzliwość, przyjacielskość, spokój
Avijjā [wym. awi-dziaa]
niewiedza
(dosł. a - przeczenie + vijja - wiedza) nieznajomość Czterech Szlachetnych Prawd (Ariya Saccāni), trzech charakterystyk (tilakkhaṇa), powodująca cierpienie (dukkha), pierwsze z ogniw Współzależnego Powstawania (Paṭicca-samuppāda), przyczyna dla aktywnej moha
Āvuso [wym. aawusoo]
Bracie
drogi przyjacielu – forma grzecznościowa w jakiej starsi mnisi zwracają się do młodszych mnichów, przed śmiercią Buddhy uniwersalna forma wśród mnichów, a nawet wśród ascetów różnych szkół
Bala [wym. bala]
siła
potęga; siły (np. wojskowe); pięć cech duchowych: 1. wiara, przekonanie (saddhā), 2. energia (viriya), 3. uważność (sati), 4. skupienie (samādhi), 5. mądrość (paññā); jedno z czterech błogosławieństw: 1. [długie] życie (āyu), 2. uroda (vaṇṇa), 3. szczęście (sukha), 4. siła (bala)
Bāla [wym. baala]
głupiec
zdziecinniały, niedojrzały, ograniczony, także w sferze duchowości, wtedy synonim puthujjana
Bhagavā [wym. bʰagawaa]
Błogosławiony, jeden z tytułów nadawanych Buddzie
(dosł. bhaga - łut szczęścia, pomyślność, kobiecy organ)
Bhante / Bhadante [wym. bʰantee / bʰadantee]
Czcigodny
forma grzecznościowa zwracania się do starszych w hierarchii (np. świeckiego do mnicha, mnicha do Buddhy)
Bhāsati [wym. bʰaasati]
1. mówić, głosić 2. błyszczeć
Bhatta [wym. bʰa-ta]
ryż, jedzenie, obiad
Bhava [wym. bʰawa]
być, stawać się
jedno z ogniw współzależnego powstawania (paṭicca-samuppāda)
Bhāvanā [wym. bʰaawanaa]
rozwój umysłu, medytowanie
(dosł. bhāva - być, stawać się) udoskonalanie praktyki wyzwalającej umysł, dążąc do Nieuwiązania
Bhāvanāmayā paññā [wym. bʰaawanaamajaa pańńaa]
mądrość lub wiedza zdobyta przez bezpośrednie doświadczenie, przez rozwój umysłu, medytację
(dosł. bhāvana - rozwój umysłu + maya - kreować, osiągnąć + paññā - mądrość) jedna z trzech mądrości, zob. suta- i cintāmayā paññā
Bhavaṅga [wym. bʰawaŋga]
czynnik stawania się
(dosł. bhava - bycie, stawanie się + aṅga - uchwyt, czynnik, składać się) termin używany w Abhidhammie oznaczający podświadomy, najkrótszy proces nieustannego tworzenia się umysłu
Bhava-taṇhā [wym. bʰawa tanhaa]
głód bycia
(dosł. bhāva - być, stawać się + taṇhā - głód, łaknienie) chęć zaistnienia, stawania się, wola życia; jedna z trzech przyczyn Krzywdy (dukkha-samudaya), Drugiej Szlachetnej Prawdy
Bhaya [wym. bʰaja]
bojaźń, strach
Bhikkhu / Bhikkhunī [wym. bʰi-kʰu / bʰi-kʰunii]
w pełni wyświęcony mnich / mniszka = członkowie Saṅghi
(dosł. bhikkh - żebrać) ktoś kogo upasaṃpadā była przeprowadzona zgodnie z Vinayą
Bhuñjati [wym. bʰuńdziati]
1. jeść, spożywać; 2. używać, czerpać przyjemność; 3. czyścić
Bhūpāla [wym. bʰuupaala]
król
(dosł. bhū - ziemia + pāla - piastun, strażnik)
Bhūta [wym. bʰuuta]
byt, to co bytuje, zob. bhava
Bodhipakkhiya dhammā [wym. boodʰipa-kʰija dʰammaa]
zasady sprzyjające Przebudzeniu
(dosł. bodhi - przebudzenie + pakkhiya - należeć, dążyć, dwutygodniowa faza Księżyca + dhamma - natura, zjawisko, nauka) nazwa wymieniana wyłącznie w komentarzach, aczkolwiek poszczególne zestawy, także razem wzięte, wymieniane już w suttach: (cztery) ustanowienia uważności (satipaṭṭhāna) + (cztery) właściwe wysiłki (sammappadhāna) + (cztery) podstawy mocy (iddhipādā) + (pięć) sił (balā) + (pięć) zdolności duchowych (indriyāni) + (siedem) czynników Przebudzenia (bojjhaṅgā) + Szlachetna Ośmioraka Ścieżka (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Bodhisatta [wym. boodʰisa-ta]
istota dążąca do Przebudzenia
(dosł. bodhi – przebudzenie + satta – istota) w kanonie niemal zawsze w autobiograficznych wzmiankach Błogosławionego: „gdy byłem nieprzebudzonym bodhisattą”
Bojjhaṅgā [wym. bo-dziaŋgaa]
czynniki Przebudzenia
(dosł. bodhi - przebudzenie + aṅga - uchwyt, czynnik, składać się) 1. uważność (sati), 2. badanie Dhammy (dhammavicaya), 3. energia (viriya), 4. radosne uniesienie (pīti), 5. uspokojenie (passaddhi), 6. skupienie (samādhi), 7. zrównoważenie (upekkhā)
Brahmā [wym. brahmaa]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
(etym. bṛhant - wielki) imię najwyższego boga w religii starożytnych Indii, stwórcy i zbawcy, wg kosmogonii buddyjskiej mylnie uznający się za stwórcę wszechświata
Brahmacariya [wym. brahmaciarija]
święty żywot
(dosł. brahma - święte, wielkie + carati - wędrowanie, zachowanie) życie w czystości, celibacie, zgodnie z zaleceniami moralnymi, w buddyjskim rozumieniu, życie wiodące do wyzwolenia
Brāhmaṇa [wym. braahmana]
bramini, brahmani, święte osoby, kapłani
(sanskr. brāhmaṇa - znający Brahmę) jedna z czterech warstw społecznych (vaṇṇa – dosł. kolor) w dawnych Indiach, najwyższa warstwa; często synonim arahanta
Brahmavihāra [wym. brahmawihaara]
siedziby niebiańskie, cztery medytacje najwyższej dobroci
dobroczynne stany umysłu, nieskończone, bezgraniczne medytacje (appamāṇa - bez ograniczeń, bez wyróżniania): 1. miłująca dobroć (mettā) 2. współczucie (karunā), 3. współ-radość (muditā), 4. zrównoważenie (upekkhā)
Buddha [wym. bu-dʰa]
Przebudzony
nazwa funkcyjna istoty, która potrafi w pełni wyłożyć Dhammę, dzięki której inne istoty także mogą wyzwolić się z saṃsāry; błędne tłumaczenie jako "oświecony"; Siddhāttha Gotama mając 35 lat stał się Buddhą, którego Nauka (Sāsana) trwa do dziś
Byāpāda [wym. bjaapaada]
gniew
wściekłość, awersja, (patrz: dosa) chęć zranienia, zła wola, chęć dręczenia innych, jedna z przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Cāga [wym. ciaaga]
wyrzeczenie, ofiarność
Cakkavattin [wym. cia-kawa-tin]
Władca Świata
dosł. ten, który obraca kołem, osią świata
Canda [wym. cianda]
księżyc
Carita [wym. ciarita]
temperament
lubieżny (rāgacariyā) - pożądliwy, zachłanny, żądny,
gniewny (dosacariyā) - wrogi, nienawistny, niegodziwy
tępy (mohacariyā) - błędny, złudny, głupi
pełen wiary (saddhācariyā) - ufny, oddany
inteligentny (buddhicariyā) - mądry
refleksyjny (vitakkacariyā) - wnikliwy, uczony, analityczny
Kammaṭṭhānaggahaṇaniddeso (Vsm.03)
Cetanā [wym. cietanaa]
intencja, wola umysłu
Cetasika [wym. cietasika]
współczynnik mentalny
termin odnosi się do 52 współczynników mentalnych, wymienionych w Abhidhammie; niektóre są kammicznie neutralne, inne kammicznie zdrowe, jeszcze inne kammicznie niezdrowe; 52 czynniki mentalne to: 1. doznania (vedanā) 2. rozpoznania (saññā) oraz 50 projekcji umysłowych (saṅkhāra).
Chanda [wym. ćʰanda]
gorliwość
zdrowa intencja, entuzjazm, aspiracja, zapał, uniesienie
Chindati [wym. ćʰindati]
ciąć, łamać, niszczyć
Cintāmayā paññā [wym. cintaamajaa pańńa]
mądrość lub wiedza zdobyta przez myślenie i rozumowanie, przez analizę intelektualną
(dosł. cinteti - myśleć + maya - kreować, osiągnąć + paññā - mądrość)
Citta [wym. ci-ta]
1. umysł 2. świetny, piękny, wielobarwny
umysłowość, serce (ceto); obserwacja umysłu - (cittānupassanā) - jedna z czterech rodzai satipaṭṭhāny, form ustanawiania uważności
Cīvara [wym. ciiwara]
komplet trzech podstawowych szat mnichów i mniszek
czasem znaczące wyłącznie szatę górną - zob. Uttarāsaṅga, dwie pozostałe to: Saṅghāṭī (szata na zewnątrz), Antaravāsaka (szata dolna)
Cora [wym. cioora]
złodziej, rabuś
Cuta / cavati [ciuta / ciawati]
przemijać, umierać, przestawać żyć
Dadāti [wym. dadaati]
dawać
Dāna [wym. daana]
dar, ofiara, szczodrość
Dānasālā [wym. daanasaalaa]
budynek klasztorny w którym świeccy wyznawcy dają m.in. jałmużnę mnichom, refektarz
(dosł. dāna - dawanie + sālā - sala, budynek)
Dāraka / Dārikā [wym. daaraka / daarikaa]
dziecko (chłopiec) / dziecko (dziewczynka)
Ḍasati [wym. dasati]
gryźć, kąsać
Dassana [wym. dassanaa]
dostrzeganie, wgląd
w poł. z ñāṇa - pierwszy stopień świętości na ścieżce do wyzwolenia (Sotāpatti – „wchodzący w nurt”), przebłysk prawdy, dostrzeżenia nieuwarunkowanej rzeczywistości, zauważenie prawdziwej Dhammy, wizja Czterech Szlachetnych Prawd.
Deva [wym. deewa]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
1. bóstwo, bóg, bogini (devatā), istota niebiańska, wszelkie istoty nad-ludzkie (w tym także nāgowie czy strażnicy drzew, etc), dziwy
2. deszcz, chmura deszczowa
3. niebo, światło dzienne
Devanāgarī [wym. deevanaagarii]
rodzaj pisma indyjskiego
(dosł. deva - bóstwo + nagara - miasto, gród)
Devaputta [czyt. deevapu-ta]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
(dosł. putta – syn + deva – bóstwo)
Dhamma [wym. dʰamma]
[w zależności od kontekstu, pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
a) natura - prawo rzeczywistości, natura zjawisk, stan rzeczy
b) zjawisko - rzecz, obiekt, jednostkowość
c) nauka - doktryna buddyjska, przekaz Buddhy, wyzwalająca prawda / Prawda gdy chodzi o to, czego nauczał Buddha
(etym. dhāreti od dhṛ - dzierżyć, utrzymywać); dhamma-nupassanā - obserwacja natury zjawisk, jedna z czterech rodzai satipaṭṭhāny; dhamma-vicaya – badanie Nauki – jedna z bojjhaṅg
Dhātu [wym. dʰaatu]
element, pierwiastek
składnik, żywioł
Dhāvati [wym. dʰaawati]
1. biec; 2. uciekać; 3. przemywać
Dhīvara [wym. dʰiiwara]
rybak
Dibbacakkhu/dibbasota [wym. di-baca-kʰu/di-basoota]
niebiańskie oko / niebiańskie ucho
nadnaturalne zdolności widzenia / słyszenia innych światów, osiągane dzięki praktyce medytacyjnej
Dīpa [wym. diipa]
1. lampa; 2. wyspa, schronienie
Diṭṭhi (sammā/ micchā) [wym. di-tʰi (sammaa/mi-ćʰa)]
perspektywa, pogląd (właściwy/niewłaściwy)
wierzenie, spekulatywna opinia, pierwsza część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Domanassa [wym. doomanassa]
każdy rodzaj nieprzyjemnego uczucia mentalnego
(dosł. duḥ - ból + manas - umysł) bolesny, krzywdzący i niesatysfakcjonujący stan bądź uczucie umysłowe, smutek, żal, depresja
Dosa [wym. doosa]
niechęć
nienawiść, gniew, każdy rodzaj awersji lub niechęci (również smutek, strach, opór itp.)
Dukkha [wym. du-kʰa]
krzywda, cierpienie
1. (dosł. duḥ - ból) męka, trudność, kaźń, ucisk (dukkha-dukkha);
2. cierpienie wynikające ze zmiany (vipariṇāma-dukkha);
3. cierpienie wynikające z projekcji umysłowych, niezadowalająca natura wszelkich form istnienia, wszystkich uwarunkowanych, złożonych zjawisk (saṅkhāra-dukkha);
4. jedna z trzech uniwersalnych cech istnienia (zob. anicca i anattā); zrozumienie dukkha daje wyzwalający wgląd (paññā)
5. nieprzyjemne uczucie / doznanie (vedanā) – uczucie umysłowe krzywdzące, doznanie cielesne bolesne
Ekaggatā [wym. eeka-gataa]
spójność
jednakość, zintegrowana unifikacja, jednopunktowość, przesycona jednorodnym spokojem osobliwość, czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhānaṅga), które przeciwdziała pragnieniu przyjemności zmysłowej (kāmachanda)
Ekodibhāva [wym. eekoodibʰaawa]
ujednolicenie
zjednoczenie, jednolitość, jednorodność umysłu w trakcie wchodzenia w jhāny
Evaṃ [wym. eewaŋ]
oto, w ten sposób
Gacchati [wym. ga-ciati]
iść, chodzić, pójść
Gāma [wym. gaama]
wioska, osada; gromada
Gocara-sampajañña [wym. goociara sampadziańńa]
przejrzyste pojmowanie lub rozpoznanie wszelkich stanów jako procesów fizyczno -mentalnych
Gotama [wym. gootama]
nazwisko rodowe Buddhy Siddhatthy
(dosł. go - krowa + tama - najlepszy)
Hanati [wym. hanati]
zabijać
uderzać, ranić
Harati [wym. harati]
1. brać, nieść, zgarniać; 2. kraść, grabić
(PIE *bʰéreti)
Hasati [wym. hasati]
śmiać się
Hattha [wym. ha-tʰa]
dłoń, garść
Hiri [wym. hiri]
wstyd
Icchati [wym. i-ćʰati]
chcieć, pragnąć
Iddhi [wym. i-dʰi]
moce
Iddhipādā [wym. i-dʰipaadaa]
podstawy mocy
potencjał, powodzenie, moce nadprzyrodzone, cztery moce duchowe: 1. gorliwość (chanda), 2. energia (viriya), 3. umysł (citta), 4. rozeznanie (vīmaṃsā)
Indriya [wym. indrija]
zdolności duchowe
właściwości kontrolujące, pięć zdolności duchowych: 1. wiara, przekonanie (saddhā), 2. energia (viriya), 3. uważność (sati), 4. skupienie (samādhi), 5. mądrość (paññā)
Issā [wym. issaa]
zazdrość
Jātaka [wym. dziaataka]
historia o narodzinach
bajka buddyjska o poprzednich wcieleniach Bodhisatty
Jāti [wym. dziaati]
początek życia
narodziny, nowe życie
Jarā [wym. dziaraa]
starość
Jhāna [wym. dźʰaana]
medytacyjne wchłonięcie, absorpcja mentalna, głęboki poziom medytacyjny
opis 1-szej: Oddzielony od przyjemności zmysłowych (vivicca kāmehi), oddzielony od niepożytecznych stanów (vivicca akusalehi dhammehi), wraz z rozpatrywaniem (savitakkaṃ), jak też z dochodzeniem (savicāraṃ), oraz z radosnym uniesieniem i błogością (pītisukhaṃ) zrodzonymi z odosobnienia (vivekajaṃ)
opis 2-giej: Wraz z uspokojeniem rozpatrywania i dochodzenia (vitakkavicārānaṃ vūpasamā), (…) druga jhāna, która charakteryzuje się wewnętrznym wyciszeniem i ujednoliceniem umysłu (ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ), jak też brakiem rozpatrywania i brakiem dochodzenia (avitakkaṃ avicāraṃ), posiadająca radosne uniesienie i błogość zrodzone ze skupienia (samādhijaṃ pītisukhaṃ).
opis 3-ciej: Wraz z wygaszeniem radosnego uniesienia, przebywając w zrównoważeniu (pītiyā ca virāgā upekkhako ca vihāsiṃ), będąc uważnym (sato), mając przejrzyste zrozumienie (sampajāno), odczuwając przyjemność w ciele (sukhañca kāyena paṭisaṃvedesiṃ), (…) trzecia jhāna, o której szlachetni mawiają, że jest zrównoważonym, uważnym i przyjemnym pozostawaniem (ariyā ācikkhanti — ‘upekkhako satimā sukhavihārī’ti).
opis 4-tej: Wyzbywszy się przyjemności (sukhassa ca pahānā), wyzbywszy się bólu (dukkhassa ca pahānā), wraz z wcześniejszym odsunięciem błogości i krzywdy (pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā), (…) czwarta jhāna, która z oczyszczoną uważnością i zrównoważeniem jest ani przyjemna ani bolesna (adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ).
Jhānaṅga [dźʰaanaŋga]
czynniki medytacyjnego wchłonięcia
1. Rozpatrywanie, vitakka nakierowuje umysł na obiekt, przeciwdziała odrętwieniu i ospałości (thīna middha)
2. Dochodzenie, vicāra „zakotwicza się w obiekcie” i go podtrzymuje, dzięki czemu stan nakierowania umysłu jest kontynuowany i intensyfikowany, przeciwdziała wątpliwościom (vicikicchā)
3. Radosne uniesienie (pīti), przeciwdziała gniewowi (byāpāda)
4. Błogość (sukha), przeciwdziała niezrównoważeniu i zaniepokojeniu (uddhacca- kukkucca)
5. Spójność (ekaggatā), przeciwdziała pragnieniu przyjemności zmysłowej (kāmachanda)
Jina [wym. dzina]
zwycięzca; wyznawca dzinizmu
Jīva [wym. dziiwa]
życie; dusza
Kakaca [wym. kakacia]
piła
Kalyāṇa [wym. kaljaana]
dobry, dobrze
Kāma [wym. kaama]
przyjemność zmysłowa
1. kāmachanda – pragnienie przyjemności zmysłowej, jedna z pięciu przeszkód (patrz: Nīvaraṇa)
2. kāmaloka – świat zmysłowy, sfera ziemska
Kamma [wym. kamma]
intencjonalne działanie (ciała, mowy, umysłu), wolicjonalna czynność
Kammanta (sammā / micchā) [wym. kammanta (sammaa / mi-ćʰa)] ,
działanie (właściwe / niewłaściwe)
czwarta część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Karuṇā [wym. karunaa]
współczucie
jedna z czterech bezgranicznych medytacji (zob. Brahmavihāra)
Kasati [wym. kasati]
orać
Kassaka [wym. kassaka]
rolnik, chłop
Kāyā (nupassanā) [wym. kaajaa (nupassanaa)]
Ciało (obserwacja)
Jedna z czterech rodzai satipaṭṭhāny, form ustanawiania uważności
Khādati [wym. kʰaadati]
zjadać, gryźć
Khagga [wym. kʰa-ga]
1. miecz 2. nosorożec
Khama [wym. kʰama]
cierpliwy
Khaṇati [wym. kʰanati]
kopać, wykopywać; niszczyć
Khandha [wym. kʰandʰa]
grupy składowe
ogniwo, skupisko lub kategorie; pięć dokarmianych składowych, pieć grup składowych, do których się lgnie (zob. pañc-upādāna-kkhandhā) - (zob. rūpa, vedanā, saññā, saṅkhāra, viññāṇa)
1. formy materialne, ciało - rūpa
2. świadomość - viññāṇa
3. odczucia (doznania fizyczne, uczucia umysłowe) - vedanā
4. rozpoznania (percepcje, skojarzenia, postrzeżenia) - saññā
5. wytworzenia (złożoności, projekcje, formacje mentalne) - saṅkhāra
Khanti [wym. kʰanti]
cierpliwość
Khattiya [wym. kʰa-tija]
wojownicy, królowie aryjskiego rodowodu, z której wywodził się Buddha
(sanskr. kṣatriyaḥ - władca) jedna z czterech warstw społecznych (vaṇṇa – dosł. kolor) w dawnych Indiach, druga z warstw
Khema [wym. kʰeema]
bezpieczeństwo, pewność
Kīḷati [wym. kiilati]
1. bawić się 2. okiełznać, oswoić
Kilesa [wym. kileesa]
zanieczyszczenia umysłu, skalanie, niezdrowe właściwości umysłu
wszelkie manifestacje chciwości, niechęci i złudzenia (zob. lobha, dosa, i moha)
Kodha [wym. koodʰa]
gniew
Kuddāla [wym. ku-daala]
motyka, łopata, szpadel, rydel
Kukkucca [wym. ku-ku-cia]
zaniepokojenie
zmartwienie, szkodzenie, (w parze z uddhacca) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Kukkura [wym. ku-kura]
pies (zły), ogar
Kumāra [wym. kumaara]
chłopiec
Kumārī [wym. kumaarii]
dziewczynka
Kusala [wym. kusala]
kammicznie zdrowy
właściwy, korzystny
Kusīta [wym. kusiita]
leniwy, gnuśny
Kuṭī [wym. kutii]
chatka
Lābha [wym. laabʰa]
zysk, otrzymanie
Labhati [wym. labʰati]
dostać, otrzymać, zyskać
Lobha [wym. loobʰa]
chciwość
wszelkie rodzaje pragnienia lub chęci (synonim taṇhā)
Loka [wym. looka]
świat
Lokuttara [wym. looku-tara]
ponadświatowe
Luddaka [wym. lu-daka]
myśliwy, łowca
Maccha [wym. ma-ćʰa]
ryba
Macchariya [wym. ma-ćʰarija]
skąpstwo, samolubstwo
Magga [wym. ma-ga]
droga, ścieżka
1. magga-ñāna, znajomość ścieżki (wiodącej do Przebudzenia)
2. magga-phala, dosłownie „Owoc i Ścieżka”, synonim Przebudzenia, pary 4 stopni, tworzące 8 typów Ariya
Mahāyāna [wym. mahaajaana]
tzw tradycja północna buddyzmu, o podobnej regule acz odmiennej interpretacji nauk Buddhy
(dosł. maha - wielki + yāna - wóz, jechać)
Majjhima [wym. ma-dźʰima]
środek, średni, pomiędzy
Makkaṭa [wym. ma-kata]
1. małpa 2. pająk
Mana [wym. mana]
umysł, intelekt
Māna [wym. maana]
mierzenie się z innymi, wysoka/niska samoocena
zarozumiałość, pycha, wyniosłość, próżna duma
Mañca [wym. mańcia]
łóżko
Manussa [wym. manussa]
człowiek, istota ludzka
Māra / Māraṇa [wym. maara / maarana]
bóg śmierci, śmierć
Mātula [wym. maatula]
wuj (brat matki)
Mettā [wym. me-ta]
miłująca dobroć,
bezinteresowna życzliwość, bezwarunkowa miłość, jedna z czterech bezgranicznych medytacji (Brahmavihāra)
Middha [wym. mi-dʰa]
ospałość
otępiałość, apatia, niezdarność (w parze z thīna) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Miga [wym. miga]
jeleń, zwierzę leśne, czteronożne
Mitta [wym. mi-ta]
przyjaciel, sprzymierzeniec
(etym. prawdopodobnie od metta - miłująca dobroć)
Moha [wym. mooha]
iluzja, ułuda, ignorancja
omroczenie, niezrozumienie, niedostrzeganie rzeczywistości (synonim avijjā)
Muditā [wym. muditaa]
współ-radość, altruistyczne cieszenie się z kimś jego sukcesem
jedna z czterech bezgranicznych medytacji (Brahmavihāra)
Nāga [wym. naaga]
1. wąż; 2. słoń; 3. wężokształtna, mityczna istota [wtedy pozostawione w oryginalnym brzmieniu]
istoty wężopodobne, zmiennokształtne, żyjące we własnym wymiarze, czy też świecie
Nahāyati [wym. nahaajati]
kąpać się, zanurzać się
Nāma [wym. naama]
„nazwa”, procesy mentalne, umysł
Pięć czynników: doznania (vedanā), rozpoznania (saññā), intencje (cetanā), zetknięcie (phassa), nastawienie umysłu (manasikāra); także zbiorcza nazwa dla czterech umysłowych khandh: vedanā, saññā, saṅkhāra i viññāṇa
Nāma-rūpa [wym. naama ruupa]
zespolenie umysłu i materii
nazwa i forma, procesy mentalno-fizyczne, miano i desygnat, dualność konceptu i obiektu
Ñāna [wym. niaana]
poznanie, pojmowanie, wiedza, synonim paññā
Nara [wym. nara]
mężczyzna
w oryg. znaczeniu - mężny bohater, później - osoba, człowiek, istota ludzka
Nekkhamma [wym. ne-kʰamma]
wyrzeczenie się
Nibbāna [wym. ni-baana]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
Nieuwiązanie, wygaszenie cierpienia, Przebudzenie, całkowity zanik krzywdy, to co nieuwarunkowane, brak niewoli, nieujarzmione, stan bezśmiertelny (amata), absolutna wolność, brak dukkhi, przymioty wg Uda.73: "ajātaṃ abhūtaṃ akataṃ asaṅkhataṃ (Niezrodzone, Niepowstałe, Nieuczynione, Niewytworzone)"
Nigaṇṭha [wym. nigantʰa]
Asceta podążający ścieżką dżinijską.
(dosł. ni - zaprzeczenie + gaṇṭhi - pęta)
Nikāya [wym. nikaaja]
kolekcja, zbiór
klasa, grupa, domena, rozdział
Nikkhamati [wym. ni-kʰamati]
wyprawiać się, wychodzić, odchodzić
Nimitta [wym. nimi-ta]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
1. znak (np. medytacyjny), przedstawienie, symptom, charakterystyka, wygląd
2. wróżba, omen, zapowiedź, prognostyk, urok
Niraya [wym. niraja]
piekło
(dosł. nis - od, poza, nie + aya=i - iść) złe pójście, niedobra destynacja, czyściec, świat karny
Nirodha [wym. niroodʰa]
zanik, niezradzanie
Nisīdana [wym. nisiidana]
mata lub tkanina, na której się siada
Nissāya [wym. nissaaja]
poleganie, zdawanie się na kogoś, coś
Nīvaraṇa [wym. niiwarana]
przeszkody
trudności, zaszłości umysłowe, kompleksy. Istnieje pięć przeszkód: 1. gniew (byāpāda) 2. pragnienie przyjemności zmysłowej (kāmachanda) 3. odrętwienie i ospałość (thīna middha) 4. niezrównoważenie i zaniepokojenie (uddhacca kukkucca) 5. wątpliwości (vicikicchā)
Odana [wym. oodana]
ugotowany ryż, papka ryżu (z mlekiem i in.)
Oruhati [wym. ooruhati]
opuszczać się, schodzić z czegoś
Otarati [wym. ootarati]
schodzić
(używa się jeśli nie dotyczy ludzi)
Ottappa [wym. o-ta-pa]
skrupuły, wyrzuty sumienia
strach przed konsekwencjami niemoralnych czynów
Pabbajjā [wym. pa-ba-dziaa]
ten kto wywędrował, wywędrowanie
1. ktoś, kto opuścił świat, przyjmując życie wędrowca na drodze ku Przebudzeniu (w różnych tradycjach i szkołach w Indiach),
2. członek zakonu buddyjskiego (samaṇa i bhikkhu),
3. akt wyświęcenia na mnicha, zadowolenie z porzucenia świata (pabbajjāsukha)
Pabbata [wym. pa-bata]
góra, szczyt, wzgórze, wzniesienie, skała
Pacati [wym. paciati]
gotować, piec
Paccekabuddha [wym. pa-cieekabu-dʰa]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
(dosł. paṭi + eka - jeden) oddzielny, ten kto Przebudził się samodzielnie, pojedynczy Buddha, niezdolny do głoszenia Dhammy; komentarze twierdzą, że nie może istnieć paccekabuddha gdy na świecie istnieje choć jedna wzmianka o Sāsanie poprzedniego Buddhy, jeśli wtedy "sam" się Przebudzi, będzie sāvaka (słuchaczem, jednym z ośmiu Ariya - Szlachetnych)
Pāda [wym. paada]
stopa, łapa; podnóże (góry); moneta
Padhāna [wym. padʰaana]
wzmagać
właściwe wytężenie (samma-padhāna), synonim sammā-vāyāma właściwego wysiłku
Paharati [wym. paharati]
bić, uderzać
Pajahati [wym. padziahati]
poddawać się, rezygnować, poniechać
Pakkosati [wym. pa-koosati]
wzywać, zwoływać
Pāḷi [wym. paali]
nazwa języka, w którym spisano nauki buddyjskie (Kanon Pāḷijski)
Paṇḍita [wym. pandita]
mędrzec, ktoś inteligentny, roztropny
Pañc-upādāna-kkhandhā [czyt. pańć upaadaana kʰandʰaa]
pięć dokarmianych składowych
(dosł. pañca – pięć + upādāna – przywiązanie, paliwo, dokarmianie + khandha – składowe)
Paṇḍupalāsa [wym. pandupalaasa]
ktoś zdecydowany opuścić dom, gotowy na wywędrowanie
(dosł. paṇḍu - zżółkły + palāsa - liść)
Pañha [wym. pańha]
pytanie
Paññā [wym. pańńaa]
mądrość
zrozumienie, wiedza, wgląd (synonim ñāna)
Paññatti [wym. pańńa-ti]
relatywna (pojęciowa) rzeczywistość,
myśli oraz ich określenia, desygnaty
Pāpa [wym. paapa]
złe, niedobre
Pārājika [wym. paaraadzika]
porażka, cztery podstawowe reguły bhikkhów
pierwsze cztery reguły mnisie, których złamanie oznacza wykluczenie z zakonu
Paramattha [wym. parama-tʰa]
ostateczna rzeczywistość
absolutna prawda, zwykle odnosi się do Dhammy
Pāramī [wym. paaramii]
doskonałości
potencjalne „talenty”: szczodrość (dāna), moralność (sīla), wyrzeczenie się (nekkhamma), mądrość (paññā), energia (viriya), cierpliwość (khanti), zgodność z prawdą, szczerość (sacca), mocne postanowienie (adiṭṭhāna), miłująca dobroć (mettā), zrównoważenie (upekkhā)
Paranimmita-vasavatti [wym. paranimmita vasava-ti]
najwyższy ze światów przyjemności zmysłowych (kāma-loka), królestwo Māry
(dosł. para – innych + nimmita – stworzone + vasavatti – dominujący)
Parideva [wym. parideewa]
lament
Parinibbāna [wym. parini-baana]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
ostateczna Nibbāna, całkowite Nieuwiązanie, zakończenie życia przebudzonej istoty
Parisā [wym. parisaa]
zgromadzenie
w buddyzmie cztery grupy: bhikkhów, bhikkhunī, upāsaków, upāsik
Pariyuṭṭhāna [wym. pariju-tʰaana]
opętanie, obsesja
skazy, które przejawiają się na poziomie umysłu w postaci natrętnych myśli
Pāsāda [wym. paasaada]
pałac, taras
Pāsāṇa [wym. paasaana]
głaz, kamień
Passaddhi [wym. passa-dʰi]
uspokojenie, wyciszenie
Passati [wym. passati]
1. widzieć, patrzeć, spostrzegać; 2. rozumieć
Patati [wym. patati]
spadać, zeskakiwać, zsiadać
Paṭicca-samuppāda [wym. pati-cia samu-paada]
współzależne powstawanie,
współtworzenie przyczynowo-skutkowe, ogniwa uwarunkowanych następstw, zależne współpowstawanie
Avijjā-paccayā saṅkhārā, saṅkhāra-paccayā viññāṇaṃ, viññāṇa-paccayā nāmarūpaṃ, nāmarūpa-paccayā saḷāyatanaṃ, saḷāyatana-paccayā phasso, phassa-paccayā vedanā, vedanā-paccayā taṇhā, taṇhā-paccayā upādānaṃ, upādāna-paccayā bhavo, bhava-paccayā jāti, jāti-paccayā jarā-maraṇaṃ, soka-parideva-dukkha-domanass-upāyāsā sambhavanti.
[wym. awi-dziaa pa-ciajaa saŋkʰaaraa, saŋkʰaara pa-ciajaa wińńaanaŋ, wińńaana pa-ciajaa naamaruupaŋ, naamaruupa pa-ciajaa salaajatanaŋ, salaajatana pa-ciajaa pʰassoo, pʰassa pa-ciajaa weedanaa, weedanaa pa-ciajaa tanhaa, tanhaa pa-ciajaa upaadaanaŋ, upaadaana pa-ciajaa bʰawoo, bʰawa pa-ciajaa dziaati, dziaati pa-ciajaa dziaraa maranaŋ, sooka, parideewa, du-kʰa, doomanassupaajaasaa]
Niewiedza powoduje projekcje umysłowe (zamysł), projekcje umysłowe (zamysł) powodują świadomość, świadomość powoduje zespolenie umysłu i materii, zespolenie umysłu i materii powoduje sześć podstaw zmysłowych, sześć podstaw zmysłowych powoduje zetknięcie, zetknięcie powoduje doznanie, doznanie powoduje głód, głód powoduje dokarmianie, dokarmianie powoduje stawanie się, stawanie się powoduje początek życia, początek życia powoduje starość, śmierć, żal, lament, krzywdę, smutek i rozpacz.
Avijjāya tveva asesa virāga nirodhā, saṅkhāra nirodho, saṅkhāra nirodhā, viññāna ṇirodho, viññāna nirodhā, nāmarūpa nirodho, nāmarūpa nirodhā, saḷāyatana nirodho, saḷāyatana nirodhā, phassa nirodho, phassa nirodhā, vedanā nirodho, vedanā nirodhā, taṇhā nirodho, taṇhā nirodhā, upādāna nirodho, upādāna nirodhā, bhava nirodho, bhava nirodhā, jāti nirodho, jāti nirodhā jarā, maraṇa, soka-parideva-dukkha-domanass-upāyāsā nirujjhanti.
[wym. awi-dziaaja tłeewa aseesa wiraaga niroodʰaa, saŋkʰaara niroodʰoo, saŋkʰaara niroodʰaa, wińńaana niroodʰoo, wińńaana niroodʰaa, naamaruupa niroodʰoo, naamaruupa niroodʰaa, salaajatana niroodʰoo, salaajatana niroodʰaa, pʰassa niroodʰoo, pʰassa niroodʰaa, weedanaa niroodʰoo, weedanaa niroodʰaa, tanhaa niroodʰoo, tanhaa niroodʰaa, upaadaana niroodʰoo, upaadaana niroodʰaa, bʰawa niroodʰoo, bʰawa niroodʰaa, dziaati niroodʰoo, dziaati niroodʰaa dziaraa marana, sooka, parideewa, du-kʰa, doomanassupaajaasaa niru-dźʰanti]
Gdy niewiedza zanika, projekcje umysłowe (zamysł) zanikają, gdy projekcje umysłowe (zamysł) zanikają, świadomość zanika, gdy świadomość zanika, zespolenie umysłu i materii zanika, gdy zespolenie umysłu i materii zanika, sześć podstaw zmysłowych zanika, gdy sześć podstaw zmysłowych zanika, zetknięcie zanika, gdy zetknięcie zanika, doznanie zanika, gdy doznanie zanika, głód zanika, gdy głód zanika, dokarmianie zanika, gdy dokarmianie zanika, stawanie się zanika, gdy stawanie się zanika, początek życia zanika, gdy początek życia zanika, starość, śmierć, żal, lament, krzywda, smutek i rozpacz zanikają.
Pāṭimokkha [wym. paatimo-kʰa]
umocnienie, zbiór reguł recytowanych przez bhikkhów podczas uposathy
Paṭisandhiviññāṇa [wym. patisandʰiwińńaana]
metempsychoza, ponowne wcielenie
reinkarnacja, świadomość łącząca, zjednoczenie ciała z umysłem
Patta [wym. pa-ta]
1. miska żebracza; 2. liść; 3. pióro; 4. skrzydło; 5. osiągnąwszy
Pavāraṇā [wym. pawaaranaa]
zaproszenie
ceremonia klasztorna oznaczająca koniec pory deszczowej (vassa), mnich zaprasza swych zakonnych współbraci, by wskazali mu wszelkie wykroczenia reguł, o które mogli go podejrzewać
Pavisati [wym. pawisati]
wchodzić
Phala [wym. pʰala]
owoc, żniwo
magga-phala, dosłownie „Owoc i Ścieżka”, synonim Przebudzenia, pary 4 stopni, tworzące 8 typów Ariya
Phasso [wym. pʰassoo]
zetknięcie, kontakt
Phoṭṭhabbā [wym. pʰo-tʰa-baa]
wrażenie dotykowe
Piṇḍapāta [wym. pindapaata]
jałmużna
rekwizyt pożywienia, posiłek zbierany do miski żebraczej przez mnicha (bhikkhu)
Piṭaka [wym. pitaka]
kosz
Pīti [wym. piiti]
radosne uniesienie
zainteresowanie, entuzjazm, zachwyt, przyjemne uczucie, czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhānaṅga), który przeciwdziała gniewowi (byāpāda)
Pucchati [wym. pu-ćʰati]
pytać, zadawać pytanie
Puñña [wym. puńńa]
zasługa
pożytek, przydatność, sprzyjać
Puṇṇa [wym. punna]
pełnia, kompletność, spełnienie
Purisa [wym. purisa]
mężczyzna
w przeciwieństwie do itthi - kobiety; także w rozumieniu: sługa
Puthujjana [wym. putʰu-dziana]
pospolity, przeciętny człowiek
(dosł. puthu - płaski, ograniczony + jana - człowiek, ludzie) pospólstwo, gmin, zwykli, nieprzebudzeni ludzie, ordynarni, pełni zaślepienia, ktoś związany ze światem doczesnym, ktoś mierny, tuzinkowy
Putta [wym. pu-ta]
syn, dziecko
Rāga [wym. raaga]
pożądanie
pragnienie, chęć
Rajaka [wym. radziaka]
pomywacz, pracz
bielarz, farbiarz, człowiek z niskiej warstwy społecznej
Rakkhati [wym. ra-kʰati]
chronić, opiekować się, ratować
Ratha [wym. ratʰa]
pojazd, rydwan
Rodati / Rudati [wym. roodati / rudati]
płakać
Rukkha [wym. ru-kʰa]
drzewo
Rūpa [wym. ruupa]
materia
procesy fizyczne, cielesność, „forma”, cztery żywioły, tworzące ciało
Sabba [wym. sa-ba]
wszystko
całość, każdy
Sacca [wym. sa-cia]
prawda
zgodność z prawdą, prawdomówność
Saddhā [wym. sa-dʰaa]
wiara, silne przekonanie
ufność, zaufanie, dowierzanie
Sādhu [wym. saadʰu]
Dobrze powiedziane, dobrze zrobione!
rodzaj pochwały, wyrażenia aprobaty, zwykle powtarzane 3 razy
Sagga [wym. sa-ga]
Niebo, raj
Sahāya / Sahāyaka [wym. sahaaja / sahaajaka]
przyjaciel
(dosł. saha - przedrostek znaczący "wraz", "z" + i - iść)
Sakadāgāmi [wym. sakadaagaami]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
„raz powracający”, jeden ze stopni świętości (Ariya) na ścieżce do wyzwolenia
Sakaṭa [wym. sakata]
wóz, powóz, zaprzęg
Saḷāyatana [wym. salaajatana]
sześcioraka baza zmysłowa,
sześć zmysłów, sześć wymiarów, części, pól zmysłowych
Samādhi (sammā/micchā) [wym. samaadʰi (sammaa/mi-ćʰaa]
skupienie (właściwe/niewłaściwe)
koncentracja, ustanie, spokój, nieruchomość i stabilność umysłu, ósma część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Samāhita [wym. samaahita]
stabilność
integralność umysłu
Samaṇa [wym. samana]
asceta
pustelnik, święty
Sāmaṇera / sāmaṇerī [wym. saamaneera / saamaneerii]
nowicjusz / nowicjuszka buddyjska
zwykle ktoś przed 20 rokiem życia, etap świeckiego w staniu się mnichem/mniszką w niektórych tradycjach klasztornych
Samatha [wym. samatʰa]
medytacja spokoju, skupienia, ustania
Saṃkhitta [wym. saŋkʰi-ta]
przygnębienie
dosł. skurczenie
Sammā [wym. sammaa]
całkowicie, kompletnie, właściwie
Sampajāna [wym. sampadziaana]
przejrzyste pojmowanie
pełne mądrości, dostrzeganie rzeczywistości zgodnie ze wskazówkami Buddhy
Saṃsāra [wym. saŋsaara]
kołowrót ponownych wcieleń
cykl cierpienia, transmigracja, (dosł. saṃ - przy, prze + sarati - biec, wyciekać, ruszać się) „przebieganie”
Saṃvega [wym. saŋveega]
niepokój egzystencjalny, przerażenie i chęć ucieczki od nędzy życia
Saṃyojana [wym. saŋjoodziana]
zniewolenie, jarzmo
Istnieje 10: (1) sakkāyadiṭṭhi - przekonanie o istnieniu trwałej osobowości; (2) vicikicchā - wątpliwości odnośnie Doktryny (3) sīlabbataparāmāso - wiara w wyzwolenie poprzez rytuały i ceremonie (4) kāmacchando - pragnienie przyjemności zmysłowej (5) byāpādo - gniew (6) rūparāgo – pożądanie odnośnie świata materii (7) arūparāgo - pożądanie odnośnie świata niematerialnego (8) māno - mierzenie się z innymi (9) uddhacca - niezrównoważenie (10) avijjā – niewiedza.
Saṅgha [wym. saŋgʰa]
społeczność, wspólnota szlachetnych (Ariya)
oznacza także grupę minimum czterech mnichów (bhikkhu)
Saṅkappa (sammā/micchā) [wym. saŋka-pa (sammaa/mi-ćʰaa]
Przemyślenia (właściwe / niewłaściwe)
intencje, nastawienie, dostrojenie, druga część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Saṅkhāra [wym. saŋkʰaara]
wytworzenia (zamysł), złożoności, projekcje, twórczość, świat zjawisk
1. wytworzenia mentalne (saṅkhāra-khandha), reakcje umysłowe, konglomerat uwarunkowanych procesów myślowych, komplikacje, bez założeń/spontanicznie/nieintencjonalne (a-saṅkhārika), z założeniami/z premedytacją/intencjonalne (sa-saṅkhārika), przedczyn, zamysł, intencja, nastawienie umysłu
2. złożoność, zbiór cech, zgrupowanie, skupisko,
3. projekcja, kompilacja umysłowa, formacja, przejaw, agregat, pożyteczne projekcje umysłowe (puññābhisaṅkhāra), niepożyteczne projekcje umysłowe (apuññābhisaṅkhāra), nieporuszone projekcje umysłowe (āneñjābhisaṅkhāra),
4. stwarzanie, kreacja, czynnik umysłowy we współzależnym powstawaniu (paṭiccasamuppāda), który zgodnie z prawem kammy powoduje powstanie ciągu życia poprzez paṭisandhiviññāṇa
5. świat zjawisk, rzeczywistość, rzeczy
Saṅkhāra-dukkha [wym. saŋkʰaara du-kʰa]
cierpienie wynikające z wytworzeń
niezadowalająca natura wszelkiego istnienia, wszystkich uwarunkowanych, skomplikowanych zjawisk
Saññā [wym. sańńaa]
rozpoznawanie
kojarzenie, przypominanie sobie z rozróżnieniem, postrzeganie, percepcja
Sappa [wym. sa-pa]
wąż
Sappāya-sampajañña [wym. sa-paaja sampadziańńa]
przejrzyste pojmowanie pożyteczności
Sara [wym. sara]
1. strzała 2. dźwięk 3. samogłoska 4. jezioro 5. pamiętny 6. płynący, poruszający się
Saraṇa [wym. sarana]
schronienie, bezpieczeństwo, uciekanie się do kogoś / czegoś.
Sarati [wym. sarati]
1. biec, ciec 2. pamiętać 3. zgniatać
(AD.2 - dosł. smṛ, sanskr. smṛti=sati - pamiętać)
Sāsana [wym. saasana]
Nauka Buddhy
porządek, nauczanie, praktyka, przekaz, instrukcja, epistoła, przesłanie
Sāṭaka [wym. saataka]
garderoba, ubranie
Sati (sammā/ micchā) [wym. sati]
uważność, przytomność, pamięć (właściwa/niewłaściwa)
(dosł. smṛ, sanskr. smṛti=sati - pamiętać)
1. Siódma część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
2. Sati-sampajañña - przejrzyste pojmowanie uważności
Satipaṭṭhāna [wym. satipa-tʰaana]
ustanowienia, podstawy uważności
cztery rodzaje satipaṭṭhāny: postrzeganie ciała (kāyānupassanā), postrzeganie doznań (vedanānupassanā), postrzeganie umysłu (cittānupassanā), postrzeganie natury zjawisk (dhammānupassanā)
Satta [wym. sa-ta]
istota
Sātthaka-sampajañña [wym. saa-tʰaka sampadziańńa]
przejrzyste pojmowanie czy konkretne postępowanie ciałem, mową bądź umysłem jest odpowiednie czy też nie
Sāvaka [wym. saawaka]
uczeń, także uczeń Buddhy
(dosł. śru - słuchacz)
Sayati [wym. sajati]
spać, leżeć
Siddhattha [wym. si-dʰa-tʰa]
Ten, który osiągnie pomyślność, imię przyszłego Buddhy Gotamy
(dosł. siddha - pomyślny + attha - istota); musztardowy; człowiek o nadprzyrodzonych zdolnościach
Sigāla [wym. sigaala]
szakal
Sīha [wym. siiha]
lew
Sikkhā [wym. si-kʰaa]
uzdalniać się, praktykować
ten kto przechodzi trening
Sīla [wym. siila]
moralność
etyka, cnota
Sīmāsālā [wym. siimaasaalaa]
budynek klasztorny w którym mnisi dokonują wyświęceń, recytacji
(dosł. sīmā - granica, parochia + sālā - sala, budynek)
Sīvathikā [wym. siiwatʰikaa]
kontemplacje na cmentarzach, medytacje nad rozkładem zwłok
dziewięć obserwacji cmentarnych stopni rozkładu
Soka [wym. sooka]
żal
Somanassa [wym. soomanassa]
przyjemne uczucia i wrażenia umysłowe
wszelkie przyjemne odczucia umysłowe, mentalnie pozytywne uczucia (vedanā)
Soṇa [wym. soona]
pies; rodzaj świętego drzewa
Sopāna [wym. soopaana]
schody, stopnie, drabina
Sotāpanna [wym. sootaapanna]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
„wchodzący w nurt”, jeden ze stopni świętości (Ariya) na ścieżce do wyzwolenia
Sudda [wym. su-da]
chłopi, słudzy
(sanskr. śūdraḥ - sługa) jedna z czterech warstw społecznych (vaṇṇa – dosł. kolor) w dawnych Indiach, najniższa z warstw
Suka / Suva [wym. suka / suwa]
papuga
Sūkara [wym. suukara]
świnia
Sukha [wym. sukʰa]
błogość, szczęście
1. przyjemne uczucie / doznanie (vedanā) – błogie uczucie umysłowe, miłe doznanie cielesne
2. czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhānaṅga), który przeciwdziała niezrównoważeniu i zaniepokojeniu (uddhacca- kukkucca)
Sunakha [wym. sunakʰa]
pies
Suñña / suññatā [wym. suńńa / suńńataa]
puste / nicość, pustka, próżnia
Suriya [wym. surija]
słońce
Sutamayā paññā [wym. sutamaja pańńaa]
mądrość lub wiedza zdobyta poprzez słuchanie (w tym także czytanie)
Sutta [wym. su-ta]
mowa Buddhy
wykład, dyskurs, (dosł. to, co usłyszane)
Tādin [wym. taadin]
takowy
przymiotnik opisujący osobę, która osiągnęła cel, stan takiej osoby jest nieokreślony, ale nie podlegający zmianom lub wpływom jakiegokolwiek rodzaju
Tāpasa [wym. taapasa]
pokutnik, trapista, asceta
Tathāgata [wym. tatʰaagata]
[pozostawione zwykle w oryginalnym brzmieniu]
1. Ten, który obudził się i dostrzegł prawdę o naturze świata, o przyczynie, o zaniku oraz o drodze prowadzącej do tegoż zaniku.
2. Ten, który przebudził się do całkowitego poznania wszystkich możliwych zjawisk.
3. Ten, który mówi tak jak jest (tathā).
4. Ten, który robi to co mówi (tathā).
5. Ten, który jest ponad przeciętnością świata.
6. Ten, który przyszedł (tathā āgata) wypełniając wszystkie dziesięć Paramit.
7. Ten który przeszedł (tathā gata) wypełniając wszystkie 37 czynników prowadzących do Przebudzenia.
Taṇhā [wym. tanhaa]
głód, łaknienie
obsesja, lgnięcie, pożądanie (synonim lobha) 1. (kāma-taṇhā) głód zmysłowej przyjemności, 2. (bhava-taṇhā) głód stawania się, 3. (vibhava-taṇhā) głód niebytu.
Thero/Therī [wym. tʰeeroo/tʰeerii]
mnich ze starszyzny / mniszka ze starszyzny
starszeństwo ustala się wg czasu spędzonego w społeczności zakonnej (Saṅgha)
Theravāda [wym. tʰeerawaada]
Wiedza Starszyzny, Droga Starszych
dosł. „to co powiadają starsi”- nazwa jednej z osiemnastu wczesnobuddyjskich szkół, która jako jedyna przetrwała do dzisiejszych czasów, zwana także Buddyzmem Południowym.
Thīna [wym. tʰiina]
odrętwienie
zastygnięcie, nieczułość (w parze z middha) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Tipiṭaka [wym. tipitaka]
Trójkosz Nauki Buddhy
trzy kosze kanonu pāḷijskiego: Vinayapiṭaka, Suttapiṭaka oraz Abhidhammapiṭaka
Tiracchāna [wym. tira-ćʰaana]
świat zwierząt
Uddhacca [wym. u-dʰa-cia]
niezrównoważenie
niepokój, wzburzenie, (w parze z kukkucca) jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Upādāna [wym. upaadaana]
dokarmianie, paliwo; coś co pozwala aktywnym procesom dalej funkcjonować, żyć; przywiązanie
Upajjhāya [wym. upa-dźʰaaja]
nauczyciel, przyjmujący
(dosł. „ten do którego się podeszło”)
Upāsaka / Upāsikā [wym. upaasaka / upaasikaa]
świecki wyznawca / świecka wyznawczyni
(dosł. upa - przedrostek znaczący bliskość + ās - siadać)
Upasaṃpadā [wym. upasampadaa]
przyjęcie do Saṅghi
Upaṭṭhāna [wym. upa-tʰaana]
ustanawianie
1. zakładanie, tworzenie, ustalanie
2. adoracja, składanie czci
3. Upaṭṭhānasālā - sala zgromadzeń
Upāyāsā [wym. upaajaasaa]
rozpacz
Upekkhā [wym. upe-kʰaa]
równowaga
1. neutralne uczucia, doznania (vedanā);
2. spokój, zrównoważenie, zdrowy stan mentalny (saṅkhāra, cetasika)
3. jedna z czterech siedzib niebiańskich (brahmavihāra)
Uposatha [wym. upoosatʰa]
dzień odświętny
dzień postu, dzień pełni księżyca, nowiu, pierwszej i ostatniej kwadry
Vācā (sammā/ micchā) [wym. łaaciaa (sammaa/mi-ćʰaa)]
mowa (właściwa/niewłaściwa)
Trzecia część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Vānara [wym. waanara]
małpa
(dosł. vana - leśny)
Vandati [wym. wandati]
witać, wielbić, oddawać cześć
Vāṇija [wym. waanidzia]
kupiec
(dosł. vaṇi - cena, wartość)
Vaṇṇa [wym. wanna]
warstwa/klasa społeczna w Indiach
(sanskr. varna, dosł. kolor)
Varāha [wym. waraaha]
warchlak, dzik
Vassa [wym. wassa]
pora deszczowa
czas odosobnienia mnichów
Vata [wym. łata]
doprawdy, z pewnością
Vāyāmā (sammā/ micchā) [wym. waajaamaa (sammaa/mi-ćʰaa)]
wysiłek (właściwy/niewłaściwy)
Szósta część Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki (Ariya Aṭṭhangika Magga)
Veda [wym. weeda]
święte teksty religii indoeuropejskiej
Vedanā(nupassanā) [wym. weedanaa(nupassanaa)]
doznanie (cielesne) / uczucie (umysłowe)
1. mogą to być uczucia i wrażenia umysłowe: błogie (somanassa), krzywdzące (domanassa) lub neutralne (upekkhā) oraz doznania cielesne: bolesne (dukkhā) miłe (sukha) oraz ani bolesne ani przyjemne (adukkhamasukha).
2. (obserwacja) jedna z czterech rodzai satipaṭṭhāny, form ustanawiania uważności.
Vejja [wym. we-dzia]
doktor, lekarz, chirurg
Vessa [wym. wessa]
kupcy, wieśniacy, handlowcy
(sanskr. vaiśyaḥ - wieśniak) jedna z czterech warstw społecznych (vaṇṇa – dosł. kolor) w dawnych Indiach, trzecia w kolejności
Vicāra [wym. wiciaara]
wnikliwe dochodzenie
proces badawczy, dociekanie, czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhānaṅga), który przeciwdziała zwątpieniu (vicikicchā)
Vicikicchā [wym. wiciki-ćʰaa]
niepewność, wątpienie
jedna z pięciu przeszkód (patrz: nīvaraṇa)
Vihāra [wym. wihaara]
klasztor, miejsce zamieszkania; spoczywać; spędzać czas
Vijjhati [wym. wi-dźʰati]
strzelać; przekuwać, przebijać
Vikālabhojana [wym. wikaalabʰoodziana]
reguła niejedzenia po południu
(dosł. vikāla - złe czasowo + bhojana - jedzenie)
Vikkhitta [wym. wi-kʰi-ta]
wzburzenie
dosł. rozproszenie
Vinaya [wym. winaja]
-piṭaka = jedna z trzech ksiąg Tipiṭaki
zasady prowadzenia się i dyscypliny dla mnichów (bhikkhu) oraz mniszek (bhikkhunī)
Viññāṇa [wym. wińńaana]
obecność, proces świadomości
(pod)świadomość pasywna, poznawanie bez rozróżniania, odbierający bodźce zmysłowe bądź wiedzący umysł
Vīmaṃsā [wym. wiimaŋsaa]
rozeznanie
jedna z czterech podstaw mocy (iddhipādā)
Vimutti [wym. wimu-ti]
wyswobodzenie
Vipāka [wym. wipaaka]
rezultat, efekt
konsekwencja kammy
Viparināma-dukkha [wym. wiparinaama du-kʰa]
cierpienie wynikające ze zmiany
Vipassanā [wym. wipassanaa]
wgląd, medytacja wglądu
nazwa właściwości umysłu, jeśli z dużej litery - nazwa ruchu organizującego kursy odosobnieniowe
Viriya [wym. wirija]
energia
aktywność mądrości, „nieustanne przypominanie sobie”
Vitakka [wym. wita-ka]
ukierunkowane rozpatrywanie
rozważanie, myślenie zogniskowane na obiekcie, czynnik wchłonięcia medytacyjnego (jhānaṅga), które przeciwdziała odrętwieniu i ospałości (thīna middha)
Yācaka [wym. jaaciaka]
żebrak, ten który błaga o coś
Yācati [wym. jaaciati]
żebrać, błagać
Yakkha [wym. ja-kʰa]
duch
(dosł. szybki snop światła) niższy poziom niewidzialnych istot - ogry, czasami przyjazne ludziom, czasem nie, mieszkające na drzewach, w ruinach i w innych dzikich ostępach
Yāma [wym. jaama]
król świata zmarłych
bóg (deva) śmierci, jest poza dobrem i złem
Yathābhūta [wym. jatʰaabʰuuta]
tak jak jest, rzeczywistość
faktyczność, stan rzeczy, prawidłowość zgodna z rzeczywistością
Yāvadeva [wym. jaawadeewa]
najzwyklej, po prostu
Yoniso manasikāra [wym. joonisoo manasikaara]
stosowne nastawienie umysłu
1. zdrowe nastawienie uwagi, właściwe nastrojenie
PORADY DLA TŁUMACZY
Tłumacz, który wybierze sobie tekst do przetłumaczenia (lub zostanie mu takowy przesłany) powinien stworzyć edytowalny dokument tekstowy (doc, odt) w którym będzie tabela. W jednej kolumnie wiersze będą zawierały angielską wersję, w drugiej - polskie tłumaczenie. Przykład poniżej:
| angielski tekst oryginału | polskie tłumaczenie |
| kolejny akapit angielskiego tekstu | tłumaczenie tego akapitu |
Nie ma kanonicznie ustalonego zbioru terminów przełożonych na język polski. Natomiast staramy się ujednolicać terminologię, tak by tłumaczenia były spójne i zrozumiałe dla czytelników. Dlatego też słownik powyżej jest pewną propozycją, co ważne, czasem terminy ulegają zmianie, czy to pod wpływem różnego rodzaju dyskusji z innymi tłumaczami, czy też podpatrzone w innych książkach/przekładach buddyjskich, niezwiązanych z Sasaną. Tłumacz może mieć swoje propozycje, natomiast nie może to być furtką do nieustających dyskusji i sporów o przekład terminów. Stosujemy drogę środka - powyższy przekład daleki jest od ideału, natomiast poparty jest wieloletnią pracą portalu. Poniżej kilka konkluzji:
1. Używamy form pāḷijskich, nie spolszczeń, więc piszemy Buddha, Dhamma, Nibbāna, saṅkhāra, etc. Warto zapoznać się ze wstępem tego słownika, w którym wszystko jest wyjaśnione. Jeśli mowa jest o naukach kanonu pāḷijskiego lub wczesnych szkół, zapis zawierać będzie pāḷijską terminologię, natomiast gdy będzie to tekst wywodzący się ze szkół używających sanskrytu, staramy się używać sanskryckich zapisów (Dharma, saṃskāra, etc).
2. Numerujemy sutty według spisu na podstronie (http://sasana.wikidot.com/tipitaka). Najlepiej skopiować cały tytuł jeśli w tekście występuje przypis. Tytuł sutty składa się z: a) nazwy pāḷijskiej b) w nawiasie - specyficznej numeracji porządkowej portalu Sasana c) w nawiasie po dywizie - polskiego tłumaczenia tytułu. Więcej o numeracji tu: http://sasana.wikidot.com/forum/t-278496/przedsionek-tipitaki-wskazowki (nie jest konieczne, by tłumacz tworzył numerację - jeśli chce, może przekopiować tytuły znajdujące się w spisie, natomiast nie powinien samemu tworzyć nieprzełożonych tytułów - zajmie się tym redakcja)
3. Tłumacz/redaktor nie musi formatować tekstu w pliku tekstowym. Często kursywy czy pogrubienia w pliku nie są wykorzystywane w publikacji na portalu. Redakcja rezerwuje sobie prawo do używania kursyw/pogrubień w publikacji, zwykle pomijając tego rodzaju formatowanie.
4. Wszelkiego rodzaju tłumaczenia sutt pāḷijskich można znaleźć w ww. dziale Tipiṭaki. Tłumacz może skopiować dowolny fragment, ponieważ zwykle istnieją różne wersje, może więc wybrać tą, którą uznaje za najlepszą. Może także na podstawie polskiego przekładu stworzyć własne tłumaczenie, tak by współgrało z oryginałem tekstu nad którym pracuje. Jeśli brak jest tłumaczenia sutty na Sasanie, tłumacz może albo spróbować przełożyć suttę samemu, albo zostawić ją do przekładu redakcji.
5. Niektóre terminy mogą być zapisane z dużej litery, co może rodzić konfuzje, ale zwykle ma to znaczenie w tekście. Na przykład: Właściwa Mowa jest częścią Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki, podczas gdy właściwa mowa jest zwykłą mową, która jest właściwa, odpowiednia. Może też być rozróżnienie na Dhamma / dhamma, gdzie Dhamma zwykle znaczy Naukę Buddhy, podczas gdy dhamma oznacza rzecz, pewną przejawiającą się rzeczywistość. Różnice w zapisie pāḷijskiego terminu z dużej i małej litery będą wyjaśnione w haśle słownika. Jeśli jest to polskie tłumaczenie, pisane z dużej, będzie to zwykle nazwa, tytuł wyrażający szacunek i tym podobne.
6. Przykładowa odmiana wybranych terminów pāḷijskich przez przypadki:
| M. | dukkha | sutta | Buddha | sukha |
| D. | dukkhi | sutty | Buddhy | sukhi |
| C. | dukksze | sutcie | Buddzie | suksze |
| B. | dukkhę | suttę | Buddhę | sukhę |
| N. | dukkhą | suttą | Buddhą | sukhą |
| M. | dukksze | sutcie | Buddzie | suksze |
| W. | dukkho! | sutto! | Buddho! | sukho! |
Przydatne linki:
Warto poczytać portal Sasana.pl i teksty już przetłumaczone. Można dzięki temu dowiedzieć się mniej więcej w jakim stylu tłumaczone i redagowane są teksty. Warto zastanowić się nad składnią i konstrukcją zdania, gdy robi się tłumaczenie przy pomocy różnorakich programów (typu translate.google.com, etc).
Słownik polsko-angielski: http://pl.bab.la/
Synonimy: http://synonim.net/
Słownik języka polskiego: http://sjp.pwn.pl
Cudzysłowy: https://pl.wikipedia.org/wiki/Cudzys%C5%82%C3%B3w
O autorze
Piotr Jagodziński
zobacz inne publikacje autora
Piotr Jagodziński - ur. 2 lipca 1980 roku - twórca (2007) i redaktor naczelny portalu Sasana.pl - w 2009 w Birmie pod przewodnictwem Ashin Tejaniya wyświęcony na mnicha buddyjskiego jako Vilāsa Bhikkhu, uzyskał dyplom na Uniwersytecie Theravādy (I.T.B.M.U.), po roku przeniósł się na Sri Lankę, gdzie między innymi odbył odosobnienie z Ajahnem Brahmavamso. W 2011 zrzucił mnisie szaty, pozostając świeckim wyznawcą - upāsaka. W 2016 po raz wtóry wdział mnisie szaty w klasztorze Sāsanārakkha, w Malezji, i dostał od swojego nauczyciela nowe imię - Vilāsadhammika. W 2017, po raz wtóry zrzucił mnisie szaty. Po okresie podróży po świecie i robieniu filmów dokumentalnych, wrócił do Polski i obecnie tłumaczy sutty kanonu pāḷijskiego w projekcie, który można wesprzeć tutaj: https://patronite.pl/TheravadaPL
Poleć nas i podziel się tym artykułem z innymi:
Chcąc wykorzystać część lub całość tego dzieła, należy używać licencji GFDL: Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję lub/i modyfikację tego tekstu na warunkach licencji GNU Free Documentation License w wersji 1.2 lub nowszej, opublikowanej przez Free Software Foundation.
Można także użyć następującej licencji Creative Commons: Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 3.0
Źródło: Przepisane z dokumentu dostarczonego przez autora.
Autor: Piotr Jagodziński
Podoba Ci się ten artykuł? Dołącz do nas lub wesprzyj nas finansowo.
POMÓŻ FUNDACJI "THERAVADA"
(KRS: 0000464215, NIP: 5223006901, Regon: 146715622)
KONTO BANKOWE: 89 2030 0045 1110 0000 0270 1020