Dit.t.hi
(dosł. widok, √dis - widzieć) Pogląd, Wierzenie, Spekulatywna Opinia, Wgląd. Jeżeli nie jest oznaczony jako sammā-, czyli Właściwy, zazwyczaj odnosi się do błędnego lub złego poglądu, czy opinii. Jedynie w paru przypadkach odnosi się do właściwego poglądu, zrozumienia czy wglądu (np. dit.t.hi-ppatta, patrz dit.t.hi-visuddhi, czyli Oczyszczenie Poglądu, dit.t.hi-sampanna, czyli Posiadanie Wglądu).
Błędne czy złe Poglądy (dit.t.hi lub micchā-dit.t.hi) są określowe jako całkowicie godne odrzucenia, jako źródło błędnych, złych aspiracji i postępowania a czasem odpowiedzialne za prowadzenie człowieka w kierunku najniższych głębin deprawacji, co jest powiedziane w A.I,22:
"Nie znam żadnych innych takich rzeczy, jak złe poglądy, poprzez które w równym stopniu powstają szkodliwe jeszcze nie powstałe rzeczy a już powstałe szkodliwe rzeczy wzrastają i są doprowadzane do pełni. Nie znam żadnych innych takich rzeczy jak złe poglądy, poprzez które w równym stopniu powstrzymywane przed powstaniem są nie powstałe korzystne rzeczy i poprzez które zanikają już powstałe korzystne rzeczy. Nie znam żadnych innych takich rzeczy jak złe poglądy, poprzez które ludzkie istoty w równym stopniu w czasie rozpadu ich ciała, w momencie śmierci przechodzą do drogi cierpienia, do świata żałości, do piekła."
Dalej w A. I, 23: "Cokolwiek człowiek wypełniony złymi poglądami czyni lub czegokolwiek się podejmuje lub jakąkolwiek posiada wolę, aspirację, tęsknotę czy skłonności, wszystkie te rzeczy doprowadzą go do niepożądanego, nieprzyjemnego i nieznośnego stanu, do żałości i cierpienia."
Z Abhidhammy (Dhs.) może być wywnioskowane, że kiedykolwiek złe poglądy powstają są one stowarzyszone z chciwością (patrz Tabela I. 22, 23, 26, 27).
W tekstach Sutt przytaczanych jest wiele spekulatywnych opinii i teorii, które zawsze wywierały i dalej wywierają wpływ na ludzki rodzaj. Jednak spośród nich to wiara w osobowość, iluzja "ja" jest tym błędnym poglądem, który wszędzie i zawsze najbardziej wprowadzał w błąd i łudził ludzki rodzaj. Ta Wiara w Osobowość (sakkāya-dit.t.hi) czy Iluzja "Ja" (atta-dit.t.hi) jest dwojakiego rodzaju: wiara w wieczność i wiara w unicestwienie.
Wiara w Wieczność (sassata-dit.t.hi) to wiara w istnienie trwałego bytu "ja", duszy, osobowości istniejącej niezależnie od tych fizycznych czy mentalnych procesów, które stanowią życie i trwają nawet po śmierci.
Wiara w Unicestwienie (uccheda-dit.t.hi) z drugiej strony jest wiarą w istnienie bytu "ja" lub osobowości, który jest mniej więcej tożsamy z tymi fizycznymi i mentalnymi procesami i przez to w trakcie śmierci zostanie unicestwiony.
Na temat 20 rodzajów wiary w osobowość, patrz sakkāya-dit.t.hi.
Buddha jednak nie naucza ani, że osobowość istnieje lub trwa po śmierci ani, że osobowość będzie unicestwiona w trakcie śmierci, lecz pokazuje nam, że osobowość, ja, osoba, człowiek itp. są jedynie Konwencjonalnymi Opisami (vohāra-vacana) i że w Ostatecznym Znaczeniu (patrz paramattha-sacca) istnieją jedynie samo-niszczące się procesy fizycznych i mentalnych zjawisk, które to wciąż powstają i zaraz po tym ponownie zanikają. Więcej szczegółów na ten temat, patrz anattā, khandha, pat.iccasamuppāda.
"Doskonały jest wolny od wszelkiej Teorii (dit.t.higata), ponieważ Doskonały ujrzał, czym jest ciało, w jaki sposób powstaje i w jaki sposób przemija. Ujrzał czym jest uczucie … percepcja … formacje mentalne … świadomość, w jaki sposób powstają i przemijają. Dlatego mówię, że Doskonały uzyskał pełne wyzwolenie poprzez wygaśnięcie, przeminięcie, zanik, porzucenie i odrzucenie wszelkich wyobrażeń i domysłów, wszelkich skłonności do pustej chwały “ja” i “moje” (M. 72).
Odrzucenie spekulatywnych poglądów i teorii jest widocznym składnikiem w Sutta Nipāta, At.t.haka Vagga.
Także tak zwane Złe Poglądy o Niezmiennym przeznaczeniu (niyata-micchādit.t.hi) stanowią ostatni z 10 szkodliwych Sposobów Działania (kamma-patha). Są to następujące trzy:
- fatalistyczny Pogląd o Braku Przyczyny istnienia (ahetuka-dit.t.hi),
- Pogląd o Braku Skutku działania (akiriya-dit.t.hi),
- Nihilizm (natthika-dit.t.hi).
(1) był nauczany przez Makkhaligosāla, współczesnego Buddzie, który zaprzeczał każdej przyczynie zepsucia i czystości istot i stwierdzał, że wszystko jest dokładnie z góry określone poprzez przeznaczenie.
(2) był nauczany przez Pūran.akassapa, kolejnego współczesnego Buddzie, który zaprzeczał karmicznemu skutkowi dobrych i złych działań: "Temu, który zabija, kradnie, rabuje itp. nic złego się nie przytrafi. Za szczodrość, samoopanowanie, prawdomówność itp. nagroda nie powinna być oczekiwana."
(3) był nauczany przez Ajitakesakambala, trzeciego współczesnego Buddzie, który twierdził, że wszelka wiara w dobre działanie i nagrodę za nie jest jedynie złudzeniem, że po śmierci nie ma dalszego życia, że martwy człowiek rozpuści się w pierwiastki itp.
Więcej szczegółów na temat tych trzech poglądów patrz D.2, M.60 oraz komentarz w WHEEL 98/99, str. 23.
Często wspominane jest 10 Przeciwieństw (antagāhikā micchādit.t.hi):
- Świat jest ograniczony lub
- świat jest nieograniczony,
- ciało i dusza są tym samym i
- ciało i dusza są czymś innym (np. M. 63).
W Brahmajāla Sutta (D.1) wymienione i wyjaśnione są 62 błędne poglądy obejmujące wszystkie utrzymywane błędne poglądy i spekulacje na temat człowieka i świata.
Patrz “The All-Embracing Net of Views” (Brahmajāla Sutta) tekst z komentarzem Bhikkhu Bodhi (BPS). Także patrz D. 15, 23, 24, 28; M. 11, 12, 25, 60, 63, 72, 76, 101, 102, 110; A. II, 16; X, 93; S. XXI, XXIV; Pts.M. Dit.t.hikathā, itd.
Błędne Poglądy (dit.t.hi) są jedną ze Skłonności (anusaya), Skaz (āsava), Przywiązań (upādāna), jednym z trzech rodzajów Skrzywień (vipallāsa). Niewłaściwa Świadomość (akusalacitta) zakorzeniona w chciwości może być zarówno stowarzyszona z błędnymi poglądami jak i ich pozbawiona (dit.t.higata-sampayutta lub -vippayutta). Patrz Dhs. oraz Tabela I.
Na temat Właściwego Poglądu (sammā-dit.t.hi), patrz magga oraz M.9 (Tłumaczenie z komentarzem w 'R. Und.').