Według idealnego scenariusza edukacja jest najważniejszym narzędziem ludzkiego rozwoju, niezbędnym do przemiany niewykształconego dziecka w dojrzałego i odpowiedzialnego dorosłego człowieka. Jednak w dzisiejszych czasach, zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się, można zaobserwować, że formalna edukacja jest w poważnych tarapatach. Szkolne instrukcje stały się tak zrutynizowane i oklepane, że dzieci często postrzegają szkołę bardziej jako ćwiczenie cierpliwości, niż przygodę uczenia się. Nawet najbystrzejsi i najbardziej sumienni uczniowie łatwo stają się nerwowi, a dla wielu jedyną atrakcyjną drogą ucieczki stają się narkotyki, eksperymenty seksualne i wybuchy bezsensownej przemocy. Także nauczyciele, niezadowoleni z systemu, któremu służą, stają przed poważnym dylematem, lecz są niezdolni do wypracowania sensownej alternatywy.

Głównym powodem tego smutnego stanu rzeczy jest zanik właściwych celów edukacji. Słowo „edukacja” od łac. educere — znaczy wyprowadzić, wydobyć, podnosić, wychować, co wskazuje, że prawdziwym zadaniem tego procesu jest wydobycie z umysłu potencjału potrzebnego do zrozumienia. Chęć uczenia się, poznawania i pojmowania jest podstawową cechą człowieka, tak naturalną dla naszego umysłu jak głód i pragnienie dla naszego ciała. Jednak w dzisiejszym niespokojnym świecie, ten głód nauki jest często wypaczany przez te same moralne zawirowania, które dotykają szerszego społeczeństwa. Tak jak przemysł fastfoodowy wykorzystuje nasz apetyt na pożywne jedzenie, używając pysznych przekąsek pozbawionych wartości odżywczych, tak w naszych szkołach umysły młodych ludzi pozbawione są pożywienia, którego potrzebują do zdrowego wzrostu. W imię edukacji uczniowie przepuszczani są przez kurs standaryzowanego nauczania, mającego na celu zrobienie z nich wydajnych sług wymagającego systemu społecznego. Choć taka edukacja może być niezbędna dla zapewnienia społecznej stabilności, to w bardzo niewielkim stopniu przyczynia się do wypełnienia wyższego celu, jakim jest uczenie się po to, by oświecenie umysłu wypełniło go światłem prawdy i dobra.

Główną przyczyną naszych problemów z edukacją jest jej „komercjalizacja”. Przemysłowy model wzrostu społeczeństwa, który rozciąga swe macki nawet na przeważająco rolnicze społeczeństwa południowej i południowo-wschodniej Azji wymaga, aby system edukacyjny przygotowywał uczniów do stania się produktywnymi obywatelami w ekonomicznym porządku kierowanym pędem zwiększania zysków. Taka koncepcja celu edukacji znacznie różni się od tej, która jest zgodna z zasadami buddyzmu. Praktyczna wydajność, zdecydowanie, ma swoje miejsce w edukacji buddyjskiej, jako że buddyzm wyznaje drogę środka, która uznaje, że sukces naszych najwznioślejszych aspiracji duchowych zależy od zdrowego ciała i materialnie zabezpieczonego społeczeństwa. Ale praktyczna strona edukacji musi być zintegrowana z innymi wymaganiami, mającymi na celu sprawienie, by możliwości ludzkiej natury dojrzały w sposób przewidziany przez Buddhę. Edukacja zgodna z zasadami buddyjskimi musi mieć na celu zaszczepianie wartości, w takim samym stopniu, jak i przekazywanie informacji. Musi być skierowana nie tylko na zwykłe rozwijanie umiejętności społecznych i komercyjnych, ale też na pielęgnowanie w uczniach nasion duchowej godności.

Podczas gdy dzisiejsze społeczeństwo narzuca, by edukacja instytucjonalna skupiała się na przygotowywaniu uczniów do ich kariery zawodowej, w kraju buddyjskim takim jak Sri Lanka główna odpowiedzialność za przekazywanie uczniom zasad Dhammy spada w naturalny sposób na szkoły Dhammy. Edukacja buddyjska w szkołach Dhammy powinna dotyczyć przede wszystkim przemiany charakteru. Jako że charakter kształtowany jest przez wartości, a wartości wyrażane są w postaci inspirujących ideałów, pierwszym zadaniem buddyjskich nauczycieli jest ustalenie ideałów ich systemu edukacji. Jeśli zwrócimy się ku naukom Buddhy w poszukiwaniu ideałów właściwego życia buddyjskiego, znajdziemy pięć przymiotów, które Buddha często przedstawiał jako cechy wzorowego ucznia – czy to mnicha, czy osoby świeckiej. Przymioty te to wiara, moralność, szczodrość, uczenie się i mądrość. Dwa z tych pięciu, wiara i szczodrość, odnoszą się przede wszystkim do serca, dotyczą ujarzmiania emocjonalnej strony ludzkiej natury. Uczenie się i mądrość – związane są z intelektem. Drugi z przymiotów, czyli moralność, ma udział w obu stronach osobowości. Pierwsze trzy wskazania – powstrzymywanie się od zabijania, kradzieży i nadużyć seksualnych – rządzą emocjami; wskazanie powstrzymywania się od fałszywej mowy i środków odurzających pomaga rozwinąć jasność i szczerość potrzebną do życia w prawdzie. Tak więc edukacja buddyjska ma na celu jednoczesną przemianę ludzkiego charakteru i inteligencji, utrzymując je w równowadze i zapewniając ich realizację.

Cały system edukacji buddyjskiej musi być zakorzeniony w wierze (saddha) – wierze w Trzy Klejnoty, ale przede wszystkim w Buddhę jako w pełni Przebudzonego, niezrównanego nauczyciela i najwyższego przewodnika mogącego zaprowadzić do właściwego życia i właściwego zrozumienia. Uczniowie muszą być zainspirowani tą wiarą do doskonalenia się w moralności (sīla), co odbywa się dzięki przestrzeganiu wskazówek zawartych w pięciu wskazaniach. Muszą dobrze poznać te wskazania, aby zrozumieć powód ich przestrzegania oraz aby wiedzieć jak je stosować w trudnych warunkach dzisiejszego, ludzkiego życia. A co najważniejsze, powinni zdać sobie sprawę z efektów przestrzegania wskazań: miłującej dobroci, szczerości, czystości, prawdomówności oraz trzeźwości umysłu. Muszą też posiadać zalety takie jak szczodrość i poświęcenie (cāga), które są tak ważne w pokonywaniu samolubności, chciwości i wąskiego skupienia na własnym rozwoju, które dominują w dzisiejszym społeczeństwie. Dążenie do realizacji ideału szczodrości polega na rozwijaniu współczucia i wyrzeczenia, wartości, które dodawały sił Buddzie przez cały czas, kiedy nauczał. Polega to na nauczeniu się, że współpraca jest wspanialsza niż współzawodnictwo, że poświęcenie się daje więcej spełnienia niż odnoszenie własnych korzyści, że nasz prawdziwy dobrobyt da się osiągnąć dzięki harmonii i dobrej woli, a nie przez wykorzystywanie i zdominowanie innych.

Czwarta i piąta cecha działają ze sobą w ścisłym związku. Poprzez uczenie się (suta) rozumie się szeroką wiedzę na temat tekstów buddyjskich, którą nabyć można przez czytanie i wytrwałą naukę. Ale zwykłe uczenie się nie wystarczy. Wiedza spełnia swoje zadanie tylko wtedy, gdy służy jako trampolina dla mądrości (paññā), która jest bezpośrednim, osobistym wglądem w prawdę Dhammy. Oczywiście wyższa mądrość, która dopełnia Szlachetną Ośmioraką Ścieżkę nie leży w zakresie szkoły Dhammy. Ta mądrość musi być rozwinięta przez metodyczne, umysłowe ćwiczenie się w spokoju i wglądzie (samatha i vipassana), dwóch skrzydłach buddyjskiej medytacji. Jednak edukacja buddyjska może w dużym stopniu położyć fundamenty pod tę mądrość przez objaśnianie zasad, które trzeba przeniknąć dzięki wglądowi. W tym zadaniu uczenie się i mądrość przeplatają się, nauka jest podstawą mądrości. Mądrość pojawia się dzięki systematycznemu wplataniu w tkaninę umysłu idei i zasad poznanych w trakcie nauki, co wymaga głębokiej refleksji, inteligentnej dyskusji i gorliwego dociekania.

Jest to mądrość, którą Buddha uznawał za instrument ostatecznego wyzwolenia, za klucz otwierający drzwi do Bezśmiertelności, a także za niezawodną wskazówkę do sukcesu w radzeniu sobie z wyzwaniami doczesnego życia. A zatem mądrość jest zwieńczeniem całego systemu buddyjskiej edukacji i wszystkie początkowe kroki w tym systemie powinny być ukierunkowane na rozkwit tej najwyższej cnoty. To właśnie w ten sposób edukacja osiąga pełnię, staje się oświeceniem w najprawdziwszym i najgłębszym tego słowa znaczeniu, jak rzekł Buddha w noc swego Oświecenia: „zrodziła się wizja, wgląd i mądrość, zrodziło się we mnie zrozumienie i jasność”.