Anicca vata saṅkhāra - „Wszystkie wytworzenia są nietrwałe!” - to zdanie jest używane w krajach Theravādy by obwieścić śmierć ukochanej osoby, ale nie zacytowałem go tutaj by rozpocząć nekrolog. Czynię to po prostu, aby przedstawić temat tego eseju, czyli samo słowo saṅkhāra. Niekiedy jedno pāḷijskie słowo ma tak złożone konotacje, że gdy usiądziemy i gruntownie je wyjaśnimy, to w takim samym stopniu naświetlimy nauki Buddhy, jak gdybyśmy napisali długi, wyczerpujący artykuł. Dokładnie tak to wygląda w przypadku słowa saṅkhāra. To słowo stanowi sam rdzeń Dhammy i prześledzenie jego całego bogatego wachlarza znaczeń da wgląd w obraz rzeczywistości samego Buddhy.

Słowo saṅkhāra wywodzi się od rdzenia saṃ oznaczającego „razem”, połączonego z rzeczownikiem kara, „czyn, wyrób”. Saṅkhāry są zatem „współ-czynem”, to coś, co współdziała z innymi rzeczami lub coś, co jest utworzone przez połączenie innych elementów. Tłumacze oddawali to słowo na wiele różnych sposobów: formacje mentalne, wyroby, działania, procesy, siły, złożoności, kompozycje, fabrykacje, determinacje, synergie i konstrukcje. To wszystko niezgrabne próby uchwycenia sensu filozoficznej koncepcji, dla której nie mamy ścisłego odpowiednika i dlatego wszystkie angielskie przekłady są skazane na niedokładność. Ja używam „wytworzenia” i „formacje wolicjonalne” ze świadomością, że ten wybór jest tak samo niedoskonały jak pozostałe opcje.

Jednak, mimo że niemożliwe jest wykrycie dokładnego angielskiego odpowiednika słowa saṅkhāra, niemniej badając jego konkretne użycie możemy uzyskać wgląd w to, jak to słowo funkcjonuje w „świecie myśli” Dhammy. W suttach słowo to pojawia się w trzech głównych kontekstach doktrynalnych. Jednym z nich jest dwunastoczłonowa formuła współzależnego powstawania (paṭiccasamuppāda), której drugim ogniwem są wytworzenia. Przyjmuje się, że są uwarunkowane przez niewiedzę i że stanowią warunek dla powstania świadomości. Zestawiając twierdzenia z różnych sutt możemy zauważyć, że wytworzenia są kammicznymi aktami wolicjonalnymi, odpowiedzialnymi za kolejne odrodzenia i tym samym za utrzymywanie ciągłego ruchu saṃsāry, kołowrotu narodzin i śmierci. W tym kontekście saṅkhāra jest niemal synonimem słowa kamma, czyli swojego etymologicznego krewniaka.

W suttach wyróżnia się trzy rodzaje wytworzeń biorących udział we współzależnym powstawaniu: cielesne, słowne i umysłowe. Ponadto wytworzenia dzielą się na: pożyteczne, szkodliwe i „obojętne”, np. wytworzenia obecne w czterech bezforemnych medytacjach. Gdy niewiedza i pragnienia stanowią podstawę naszego strumienia świadomości, nasze wolicjonalne akty ciała, mowy i umysłu stają się siłami zdolnymi wytwarzać skutki, z których najbardziej znaczącym jest ten odpowiedzialny za odnawianie się strumienia świadomości po śmierci. To saṅkhāry podpierane przez niewiedzę i zasilane przez pragnienia kierują strumień świadomości ku nowym narodzinom. Kammiczny charakter saṅkhār odpowiada za ścisłe miejsce ulokowania się świadomości. Gdy ktoś poświęca się zdrowym działaniom, saṅkhāry czy wytworzenia popchają świadomość ku szczęśliwym narodzinom. Gdy ktoś poświęca się niezdrowym czynom, saṅkhāry skierują osobę ku nieszczęśliwym miejscom narodzin. W przypadku, gdy ktoś osiągnął mistrzostwo w bezforemnej medytacji, te „obojętne” saṅkhāry popchają świadomość ku narodzinom w sferach bezforemnych.

Drugą główną sferą, do której stosuje się słowo saṅkhāra jest pięć składowych. Czwartą składową jest saṅkhāra-khandha – wytworzenia. Teksty określają saṅkhāra-khandhę jako sześć rodzajów aktów wolicjonalnych (ca cetanākaya): akt wolicjonalny dotyczący form, dźwięków, zapachów, smaków, namacalnych obiektów i idei. Chociaż te saṅkhāry blisko przystają do tych z łańcucha współzależnego powstawania, nie są pod każdym względem identyczne, ponieważ saṅkhāra-khandha ma szerszy zakres. Składowa wytworzeń obejmuje wszelkiego rodzaju akty wolicjonalne. Zawiera w sobie nie tylko te, które są kammicznie aktywne, ale i te, które są skutkami kammy, jak i te, które nie mają żadnej kammicznej mocy. W późniejszej pāḷijskiej literaturze saṅkhāra-khandha staje się terminem zbiorczym dla wszystkich czynników umysłowych poza uczuciami [vedanā] i rozpoznaniami [saññā], które są przypisane do swoich własnych składowych. Zatem saṅkhāra-khandha zaczęła obejmować: 1. zmienne etycznie czynniki jak kontakt, uwaga, myśl, energia, 2. zdrowe czynniki jak hojność, uprzejmość i mądrość, oraz 3. szkodliwe jak chciwość, nienawiść i złudzenie. Ponieważ te wszystkie wytworzenia powstają przy udziale aktów wolicjonalnych i uczestniczą w aktach wolicjonalnych pierwsi buddyjscy nauczyciele zdecydowali, że idealnym miejscem dla wytworzeń będzie składowa formacji wolicjonalnych.

Trzecia główna sfera, w której pojawia się słowo saṅkhāra dotyczy określenia na wszystkie uwarunkowane rzeczy. W tym kontekście słowo ma bierny charakter i oznacza wszystko to, co jest stworzone przez układ warunków; to, co uwarunkowane, skonstruowane czy wytworzone. W takim sensie można je oddać po prostu jako „wytworzenia” bez określającego przymiotnika. Jako czyste wytworzenia saṅkhāry obejmują pięć składowych, a nie jedynie czwarte. Termin ten obejmuje również zewnętrzne obiekty i sytuacje, takie jak góry, pola i lasy; miasteczka i miasta; jedzenie i napoje; biżuterię, samochody oraz komputery.

Fakt, że saṅkhāry zawierają zarówno aktywne siły, jak i to, co jest przez nie stwarzane, jest niezmiernie istotny i gwarantuje im miejsce wśród fundamentalnych założeń buddyjskiej filozofii. Buddha kładł nacisk na to, że dwa czynne znaczenia saṅkhār – wytworzenia działające we współzależnym powstawaniu i kammiczne akty wolicjonalne z czwartej składowej – tworzą bierne saṅkhāry: „Tworzą to, co uwarunkowane; zatem są nazwane wytworzeniami. I czym są uwarunkowane rzeczy, które tworzą? Tworzą ciało, uczucia, postrzeżenia, wytworzenia i świadomość; zatem są nazywane wytworzeniami” (SN XXII.79).

Chociaż zewnętrzne, nieożywione obiekty mogą powstawać z czysto fizycznych przyczyn, saṅkhāry odpowiadające za nasze istnienie – pięć składowych – wszystkie powstają za sprawą kammicznie czynnych wytworzeń, w które angażowaliśmy się w poprzednich życiach. Również w obecnym życiu pięć składowych jest nieustannie zachowywane, odświeżane i rozbudowywane przez aktywność wolicjonalną, w którą się właśnie angażujemy, a która z kolei staje się gruntem przyszłej egzystencji. Zatem, Buddha naucza, że to nasze własne kammicznie-twórcze saṅkhāry konstytuują gmach naszego osobistego istnienia, a obecnie tworzące saṅkhāry już w tym momencie budują fundamenty pod gmach naszej przyszłej egzystencji. Te budowle składają się właśnie z tych saṅkhār rozumianych jako uwarunkowane rzeczy, uwarunkowane wytworzenia, zawarte w pięciu składowych.

Najistotniejszym faktem dotyczącym saṅkhār jako uwarunkowanych wytworzeń, który należy zrozumieć jest to, że wszelkie są nietrwałe: „Nietrwałe są wszystkie wytworzenia.” Są ulotne nie tylko w tym sensie, że ich wyraźne przejawy ostatecznie się rozpadną, ale nawet bardziej dosadnie, ponieważ na subtelnym, podświadomym poziomie nieustannie powstają i zanikają, wciąż stają się, by w ułamku sekundy rozpaść się i zanikać: „Ich prawdziwą naturą jest powstawanie i zanikanie”. Z tego powodu Buddha twierdził, że wszelkie saṅkhāry to cierpienie (sabbe saṅkhāra dukkhā). Są cierpieniem nie dlatego, że są faktycznie bolesne i stresujące, ale ponieważ są naznaczone znamieniem nietrwałości. „Powstając zanikają”, i z tego powodu nie mogą zapewnić stabilnego szczęścia i bezpieczeństwa.

By osiągnąć całkowitą wolność od cierpienia – nie tylko doświadczania udręki, ale od braku satysfakcji nieodłącznie związanej z uwarunkowaną egzystencją – musimy uzyskać wyzwolenie od saṅkhār. A to, co leży poza saṅkhārami jest nieskonstruowane, nie zestawione z czymś innym, ani nie złożone. To Nibbāna, określona odpowiednio jako Nieuwarunkowane - asaṅkhata – przeciwieństwo tego, czym jest saṅkhata, czyli imiesłów bierny będący odpowiednikiem saṅkhāry. Nibbāna określana jest jako Nieuwarunkowana ponieważ to stan, który ani sam nie jest saṅkhārą, ani nie jest przez nie wytworzony; to stan opisywany jako visaṅkhāra, „pozbawiony wytworzeń”, i jako sabbasaṅkhāra-samatha, „ustanie wszelkich wytworzeń.”

Zatem gdy weźmiemy słowo saṅkhāra pod lupę, zobaczymy, że jest w nim skondensowany cały światopogląd buddyjski. Czynne saṅkhāry składające się na działające kammicznie akty wolicjonalne, tworzą saṅkhāry pięciu składowych, które konstytuują naszą istotę. Tak długo jak będziemy identyfikować się z pięcioma składowymi (działanie niewiedzy) i doszukiwać się w nich przyjemności (działanie pragnień), będziemy nieustannie wypluwani przez wytworzenia, które tworzą przyszły układ naszych składowych. To jest właśnie istota saṃsāry: nieprzerwany korowód pustych, ale skutecznych saṅkhār wytwarzających wciąż nowe saṅkhāry, zaczynając na nowych falach z każdymi narodzinami, utrzymujemy się na największej fali, a potem roztrzaskujemy się o starość, chorobę i śmierć. I tak to się ciągnie, będąc owiani w złudzenia, że naprawdę mamy kontrolę, jesteśmy podtrzymani przez coraz mocniej kuszącą, coraz bardziej oddalającą się nadzieję na trwałą satysfakcję.

Ale kiedy podejmujemy praktykę Dhammy, stosujemy hamulec do tej nieustannej produkcji saṅkhār. Uczymy się postrzegać prawdziwą naturę saṅkhār, naszych własnych pięciu składowych: jako niestabilnych, uwarunkowanych procesów toczących się bez żadnego nadzorcy. W ten sposób wyłączamy maszynę napędzaną przez niewiedzę i pragnienia i proces kammicznej budowli, produkcji czynnych saṅkhār jest skutecznie zatrzymany. Kładąc kres tworzeniu uwarunkowanej rzeczywistości, otwieramy drzwi do tego, co jest zawsze obecne, ale nie wytworzone, nie uwarunkowane: asaṅkhata-dhatu, nieuwarunkowany element. To właśnie Nibbāna, Bezśmiertelność, ustanie działań wolicjonalnych, ostateczne wyzwolenie od uwarunkowanych wytworzeń i tym samym od nietrwałości i śmierci. Zatem nasz wers podsumowujący brzmi: „Ustanie wszelkich wytworzeń jest błogością!”