Anattā
Brak Ja, nie-ja, bezosobowość, bezjaźniowość, jest ostatnią z Trzech Cech Istnienia (ti-lakkhan.a). Doktryna anatty naucza, że ani w ciele i mentalnych zjawiskach istnienia, ani też poza nimi nie można w ostatecznym znaczeniu odnaleźć niczego, co by mogło być traktowane jako samoistne, prawdziwe „ja”, dusza lub jakakolwiek inna trwała substancja.
Jest to główna doktryna Buddyzmu, bez pojęcia której nie jest możliwe przeniknięcie jego prawdziwego znaczenia. Jedynie ta doktryna jest niezbędna, aby cała struktura Buddyjskich nauk była zrozumiała. Wszystkie pozostałe Buddyjskie doktryny mogą w mniejszym lub większym stopniu być odnalezione w innych systemach filozoficzych i religiach. W jasny i nieograniczony sposób doktryna anatty była nauczana jedynie przez Buddhę i dlatego jest On znany jako anattā-vādi, czyli Nauczyciel Bezosobowości.
Ktokolwiek nie zrozumiał tej bezosobowości wszelkiego istnienia i kto nie pojmuje, że w rzeczywistości istnieje jedynie ten wciąż samokonsumujący się proces powstawania i przemijania zjawisk ciała i umysłu oraz że nie istnieje żadna oddzielna jaźń w tym lub poza tym procesem, ten nie jest w stanie we właściwym kontekście pojąć Buddyzmu, czyli nauki o czterech Szachetnych Prawdach (sacca). Taka osoba będzie myślała, że to jej „ja” lub osobowość doświadcza cierpienia, jej osobowość czyni dobre i złe działania i stosownie do tych działań odradza się, że jej osobowość wejdzie w Nibbānę, czy też że osobowość kroczy ośmiostopniową Ścieżką. Jak jest powiedziane w Vis.M. XVI:
"Jedynie cierpienie istnieje, nie można odnaleźć cierpiącego,
Działania istnieją, lecz nie ma czyniącego je,
Jest Nibbāna, lecz nie ma człowieka w nią wkraczającego,
Istnieje ścieżka, lecz nie można dojrzeć nią podróżującego."
"Kto nie rozumie warunkowo powstających zjawisk i nie pojmuje, że wszelkie działania są warunkowane przez niewiedzę itp., ten myśli, że to jego „ja” rozumie lub nie rozumie, działa lub powoduje działania oraz powstaje przy narodzinach …, że doświadcza ono wrażeń zmysłów, czuje, pożąda, staje się przywiązane, trwa i przy narodzinach wkracza w nowe istnienie." (Vis.M. XVII. 117)
Podczas, gdy w przypadku pierwszych dwóch cech jest powiedziane, że Wszystkie Formacje (sabbe sankhārā) są nietrwałe i podlegają cierpieniu, tekst odnoszący się do trzeciej cechy stwierdza, że „Wszystkie Przedmioty są Pozbawione-ja" (sabbe dhammā anattā, M. 35, Dhp. 279). Podkreśla to, że błędny pogląd na temat trwałego „ja” lub substancji nie ma odniesienia ani do żadnej formacji lub uwarunkowanego zjawiska, ani też do Nibbāny, czyli Nieuwarunkowanego Elementu (asankhatā dhātu).
Anattā-lakkhana Sutta, czyli "Traktat na temat Cechy Braku Ja" był drugą nauką wygłoszoną przez Buddhę po Oświeceniu w obecności Jego pięciu uczniów, którzy po jej usłyszeniu osiągnęli doskonałą Świętość (arahatta).
Kontemplacja Braku-ja (anattānupassanā) prowadzi do Wyzwolenie poprzez Pustkę (suññatā-vimokkha, patrz vimokkha). W tym wyzwoleniu Zdolność Mądrości (paññindriya) jest wyjątkowa a ten, kto w ten właśnie sposób osiąga Ścieżkę Wstępującego-w-strumień jest nazywany Wyznawcą Dhammy (dhammānusāri, patrz ariya-puggala). Na kolejnych dwóch stopniach świętości staje się on Osiągającym Pogląd (dit.t.hippatta) a na najwyższym poziomie, czyli Świętości jest nazywany Wyzwolonym Poprzez Mądrość (paññā-vimutta).
Więcej szczegółów patrz: paramattha-sacca, pat.iccasamuppāda, khandha, ti-lakkhan.a, nāma-rūpa, pat.isandhi.
Literatura:
Anattā-lakkhana Sutta, Vinaya I,13-14, [S.XXII.59. ang. tłum. w „Three Cardinal Discourses of the Buddha” (WHEEL 17).
Kolejny ważny tekst na temat anatty to Traktat o porównaniu do węża, czyli Alagaddūpama Sutta M. 22.
Inne teksty w "Ścieżka" oraz „Anattā and Nibbāna” autorstwa Nyanaponika Thera (WHEEL 11).
„The Truth of Anattā” autorstwa Dr. G.P. Malalasekera (WHEEL 94). „The Three Basic Facts of Existence III: Egolessness” (WHEEL 202/204).